Kategoriaren artxiboa: Arkitektura

Tito, fabrika

Kokapena: Herrera (43.31916, -1.93853). Desagertua

Herrera 1895. urtean. Irudiaren erdian, Tito Fabrika Etxea eta baratzea

Dokumentazioa: 1832 Fabrica de javon; 1863 Tito (“fábrica de jabón”); 1894 Fábrica-Tito

sortze data: 2025-07-31 / eguneratze data: 2025-08-15

Kutarro, bateria

1943. urtea

Kokapena

San Marko, 43.300170, -1.919027

Deskribapena

Luis Nieva Quiñones, ingeniari militarra proiektatuta, 1888. urtean. Gerra Karlistaren ondorengo gerra inguruneari dagokiola, Kutarroko bateria Oiartzuneko eremu lubakituaren multzo gotortuaren zati da. Bateriak San Marko gotorlekuaren ekialdean +210 kotan kokatutako muino bat okupatzen du, lur erauzketa eta lubeten bidez sortua, dagozkion parapetoekin; aipatutako San Marko gotorlekuari lotutako bateria osagarria, Oiartzuneko eremu lubakituari atxikitako unitateetan sartutako artilleria piezak hartzera bideratuta zegoen. Bateria maila desberdinetako hiru plataformak osatzen dute –ertzetako bietan aterpe lubaki bana daude–, 10 x 5 m-ko aldeko oinplano angeluzuzeneko zaingoaren gorputzak eta harkaitzean induskatutako munizio ordezkoak.

“La Batería de Kutarroocupa un promontorio (210 m de altura) próximo al fuer-te. El acceso está formado por un corto ramal de la carretera militar de San Marcos quellega hasta una pequeña explanada donde se encuentra el cuerpo de guardia y un re-puesto de munición (4 m2) protegidos por el terreno natural. Básicamente se trata deun conjunto de tres plataformas situadas a cotas 207; 208,5 y 210 m respectivamente,incorporando la superior (de forma semioval) y la inferior dos trincheras-abrigo cadauna.”[1]

Erreferentziak

Babes erregimena: C

sortze data: 2021-03-11 / eguneratze data: 2021-03-11

Etxetxiki

Kokapena: Buenavista (43.32153, -1.9402). Desagertua
Dokumentazioa: 1761. urteko planoan marraztuta dago, baina izenik gabe. Antxo, Arraskene eta Etxetxiki etxeak marraztuak daude, baina bakarrik “Ancho” jartzen du; 1805 Arrascuenechiqui; 1873 Echechiqui (azkena, bota zuten portua egiteko).

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr. Oharra: Artikuluan etxe honek ez zeukan fitxa eta zuzenketa egin behar da.

sortze data: 2020-07-29 / eguneratze data: 2025-08-15

Garbitokia, Molinaoko

1953 (Argazkia: Rafa Altube)

Kokapena

Molinao, 43.312725, -1.920946

Dokumentazioa

  • El Fuerista – 1895-11-21: “El día 1 de diciembre próximo terminados los Oficios Divinos de la mañana, se sacarán a pública licitación en la sala Capitular de Pasajes de San Juan, las obras de conducción de agua al lavadero común de Molinao en Ancho, por la suma de 974 pesetas pagaderas entre Pasajes y Alza.”
  • Garbitokia eraisteko lanak 1964ko abuztuaren 18an Fermin Zapirain kontratista altzatarrari esleitzen zaio, eta honek abenduaren 4an kitapena aurkezten du. (DUA, A-04010-06)
sortze data: 2020-01-28 / eguneratze data: 2021-03-13

Urarte, etxea

Kokapena: 43.322316, -1.938874

Dokumentazioa:

Oharrak: Tellabidek URALDE izena jasotzen du: “Barriada. CASAS DE LASA. Zona situada inmediatamente al oeste de GOMISTEGI. En ella se ubicaba el desaparecido caserío-molino JUANETXE.” Ikus Zalduakoerrota, Juanetxe eta José Antonio Lasa S.A.

Erreferentziak:

  • Altzako Tokiko Bilduma: Urarte etxea
  • “Urarte etxekoa“. In Estibaus bloga, 2019-07-01
  • TELLABIDE AZKOLAIN, Josu: Donostiako Toponimi Erregistroa / Registro Toponímico Donostiarra. Donostiako Udala, 1995. 189. or.

 

 

sortze data: 2019-06-05 / eguneratze data: 2019-07-10

Berratxo, baserria

Kokapena: Buenavista (43.319304, -1.922102)

(Arg.: Josu Tellabide)

 

Berra baserriko alboko eraikina. Upelak egiteko erabili zen eta 1909. urtean etxebizitza bihurtu zuten.

Berratxo 1909 (Altzako Agiritegia)

Erreferentziak:

  • Altzako Agiritegia: 001-44 D-04 – ERAIKIN PRIBATUAK
  • Tellabide Azkolain, Josu: “Ezagutzen al duzu Altza“. In: Altza, Hautsa Kenduz VI (2001), 73. or.
sortze data: 2019-05-17 / eguneratze data: 2025-07-30

Tiro Nazionala

Tiro Nazionala, 1928 (Arg. Fototeka Kutxa)

Tiro Nazionala, 1928 (Arg. Fototeka Kutxa)

Kokapena

Bidebieta, 43.324201, -1.943442

Historia

Bidebietako Tiro Nazionala 1907. urtean sortu zen, Donostiako “Representación del Tiro Nacional de San Sebastián” elkartearekin batera. Elkarte horrek lehen lursaila erosi zuen eta, 13 urte geroago, 1920ean egin zuen lursailen erosketarekin, tiro-eremua osatu zuen. Horrela, orubeak 400 x 90 m-ko eremua hartuko du eta, denera, 32.429 m2 neurtuko ditu.

Gerra Zibilean frankistek Ondarretako presoak fusilatzeko erabili zuten.

1960. urtean 10.000 m2-ko desjabetu zioten La Paz Poligonoa eraikitzeko.

1970ko urtarrilaren 5eko Dekretu batez, instalazioak Movimiento Nacional-aren jabetza izatera pasa zen, baina frankismoaren amaierarekin Estatuarena izatera pasa zen. 1983ean Eusko Jaurlaritzari transferitu zioten eta, azkenean, Foru Aldundiaren eskuetan geratu zen.

Tiro Nazionalak momentu ezberdinetatik pasa da. 1907 eta 1936 urte bitartean kirol instalazioak izan ziren, baina Gerra Zibilarekin batera eta 1962. urtera arte militarren eta indar armatuen esku geratu zen. 1962ean berriro kirolerako berreskuratu zen itxi zen arte, 1984. urtean. Azkenik, 1996ean, eraitsi egin zen bere lekuan Salvador Allende parkea eraikitzeko, 1998. urtean inauguratua.

Erreferentziak

sortze data: 2017-05-21 / eguneratze data: 2021-09-20

La Paz poligonoa, inaugurazioa

Arg. Fototeka Kutxa

Arg. Fototeka Kutxa

La Paz poligonoaren inaugurazioa frankismoaren propaganda politikorako erabili zen, eta Franco berak parte hartu zuen etxebizitzen jabe berriei giltzak banatuz poligonoko 4. Blokean.

1965ko uztailaren 18ko agindu batez Espainiako babes ofizialeko 254 poligonoei “La Paz” izena ezartzen zaie, horietako 15 Gipuzkoan, Bidebietakoa barne. Hala ere, ekitaldi hartatik mende erdi bat pasa dela, bizilagunek aspalditik bizkarra eman diote herentzia horri eta, auzoaren berezko nortasuna mantenduz, jatorrizko Bidebieta izena berreskuratu du, mendiaren eta hiriaren mugan eraikita dagoen dorreaz osatutako auzo batean bizitzeko harrotasuna erakutsiz.

Ubicación: 43.323414, -1.945307

Erreferentziak:

 

sortze data: 2017-05-19 / eguneratze data: 2025-07-29

Juan XXIII Etxebizitzak, eraikina

2009

2009

Bidebietan, kiroldegia eta Moneda baserriaren artean dagoen, “Juan XXIII etxebizitzak” eraikinak, auzoan “bankarien etxea” bezala ezagutzen dena. Eraikin honen egilea Luis Peña Gantxegi arkitektoa da.

Egin zenetik berrogei bat urte pasa badira ere oso egoera onean kontserbatzen da eta bertan bizi direnak gustura daude etxe barruko eta, oro har, eraikinaren antolaketarekin (ganbara, trastelekuak…).

Eraikinaren kanpoko itxura garai horretan Gantxegik Donostian eta Mutrikun egin zituen beste etxebizitza eraikinen antzekoa da. Bere obraren gaineko informazioa eta Bidebietako proiektuaren xehetasunak “Peña Ganchegui y asociados” web orrian aurki ditzakegu. Bertan, egileak eraikin honen inguruan egindako testu hau irakur daiteke: “Obra ezkorra da, hain sinplistak, hain zurrunak eta berez edukinik gabekoak diren arau eta ordenantzetan oinarritutako proiektu bat egiteak dakarren “alienazioa” denez. Poligono deitutako inguru artifizial eta zentzugabe horren baitan zeri lotu ez eta zerekin erlazionatu jakin ez zuen eta ez dakien obra. Delaunet Lantegiarekin eta Donostiako begiratokiekin erlazionatzen gara eta espaloiari lotzen gatzaizkio.” (”Nueva Forma” aldizkaria, 53. zk., 1970.)

Kokapena: 43.322320, -1.944238

Erreferentziak:

sortze data: 2017-05-18 / eguneratze data: 2017-05-18

“Colegio Amarillo”, eraikina

Colegio Amarillo

Google Earth

Kokapena: 43.324358, -1.940157

1976. urtean Bidebietan lehen ikastetxe publikoa eraikitzeko enkantea onartu zen eta, bi urte beranduago, eskolako lehen guraso elkartea sortu zen.

Gaur egun, eraikin honetan Bidebietako Institutuaren Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza DBH ikasketak egiten dira eta bertan ere Auzoenea gune autogestionatua dago.

sortze data: 2017-05-18 / eguneratze data: 2017-05-18

La Asunción Ikastetxea


La Asunción

Kokapena: 43.321825, -1.948296

HASTAPENAK

La Asunción komentua 1882. urtean sortu zen. Urte hartan, Kongregazioaren fundatzailea zen Anne-Eugénie Milleret de Brou-k Mirakruz etxearen lur eremua aukeratu zuen komentu berria eraikitzeko. Frantzian III. Errepublika politika antiklerikala ezartzen ari zen eta, baldintza horietan, Mirakruz mugatik gertu egotea oso egokia zen bere herrialdetik alde egin behar zuten lekaimeak hartzeko. (1)

Mirakruz etxearen lehen notizia 1719. urtekoa da eta jabea Intxaurrondo baserriko jabe bera zen, Manuel de Aznarez. (2) Mirakruz izena, Serapio Mugikak dionez, Lezoko Santo Kristo Basilika bertatik begiztatzen delako da: “y en lo antiguo era costumbre que al distinguirse la iglesia en que se venera la prodigiosa imagen del Cristo que atrae a multitudes de devotos a la modesta Universidad Guipuzcoana, se rezara una breve oración a la Cruz redentora.” (3)

Ikastetxea eraikitzen zen bitartean, komunitateak eta ikasleak Mirakruz-Borda erabili zuten. Etxe hau ikastetxearen lur-eremuan bertan zegoen eta 1768. urtetik dokumentatuta dago.

Ikastetxea neogotiko estiloan egina dago eta Mr. Sanson arkitekto frantziarrak diseinatua da, eredua Kongregazioak Auteuilen (Paris) zeukan ikastetxearen eredua hartuz. Eraikuntza, ordea, Echave eta Cortázar arkitektoek burutu zuten.

JACINT VERDAGUER

1891. urtean Jacinto Verdaguer (1845-1902) olerkari kataluniarrak denboraldi luze bat igaro zuen Uliako Villa Zinzan. Urte horietan bere bizitzan krisialdi sakona jasango du eta poemak idazteaz bilatuko da kontsolamendua bilatzeko. Flors del Calvari (1896) poema liburuaren argitalpenean Mirakruz komentuari eta Lezoko Santo Kristori buruzko hitzak idatzi zituen hitzaurrean eta Flors de Miracruz izenburuko bertso labur sorta bat gehitu zion, gaixorik zegoen pertsona bat kontsolatzeko asmoz. (4) Egonaldi horretan Antonio Arzak euskal olerkigilearen adiskide egin zen. Arzakek “Bi kabiak” izenburuko olerkia Verdaguerri  eskaini zion eta Verdaguer berak itzuli zuen katalanera.

MARIA KRISTINA

Maria Kristina erreginak, urtero Donostian pasatzen zuen udaldian, Mirakruz bisitatzeko ohitura zeukan, eta joera horrek eraman zuen 1906. urtean Andre Mariaren Jasokundeari eskainitako beirate bat oparitzera, komentuko elizan jartzeko.

Ikastetxea bisitatzen zuenean, lekaimeek Jasokundearen opila oparitzen zioten. Opil hori, bestetik, Alfonso XIII.aren platerik gustukoena omen zen.

ERREPUBLIKA ETA GERRA ZIBILA

1887. urtetik aurrera, ikastetxeak, ikasketa kuotak ordaintzen zutenentzako barnetegiaz gain, inguruetako neskentzako doako eskola baten zerbitzua eskaintzen zuen. Horrela, Errepublika garaian, 1933. urtean, Altzako Udalaren paperetan bi ikastetxe bereiziak agertzen dira. Batetik, “Colegio Miracruz Religiosas” delakoa, zeinek 160 ikasle zituen, Dña. Julia Peralta eta Dña. Margarita Vega Inclán irakasleen ardurapean. Bestetik, “Colegio Miracruz, Religiosas-gratuito” delakoa, 180 ikaslerekin eta Dña. Sinforosa Arocena eta Dña. Catalina Michelena irakasleen ardurapean. (5) 1958. urtean, bi ikastetxeek bateratu zituzten. Aipatutako doako irakaskuntza, urte haietan ikastetxeak garatu zuen gizarte ongintza egitasmoaren barruan kokatu behar da.

1936ko uztailaren 18an frankisten altxamendua gertatzen zenean, milizianoek ikastetxea okupatu zuten eta eraikina Komitearen kuartela eta presondegia izatera pasa zen; eta horrela izan zen irailera arte. Komite horrek agindu zuen Juan Bautista Tejada atxilotzea. Tejada Altzako alkate ohia eta senataria zen, monarkia zalea, eta preso zegoela, Mirakruzetik lehenengo Kursaalera pasa zuten eta, Donostia erori zenean, Bilboko Angeles Custodios espetxera eraman zuten; eta han hil zuten. (6) Mirakruzen ere Valladolideko apezpikua, Remigio Gandasegi preso egon zen. San Ignacio klinikan zegoela, atxilotu zuten, baina azkenean ihes egitea lortu zuen nazionalistek eman zioten laguntzari esker. (7)

AZKEN HAMARKADAK

1958an Zentroak aldaketa handia eman zuen: Kongregazioak ordainketa-ikasleak eta doako eskolakoak Ikastetxe bakarrean bateratzea erabaki zuen. Urte horretan urrian Institutu-ko filial bihurtu eta, Batxilergo Teknikoa ematen hasi zen. Halaber, barnetegia kendu eta eskola antolatu zen. 1978an eta inguruko beharrei erantzunez 1997ra arte funtzionatu  zuen Gau Batxilergoa abiarazi zen. 1984-1985 ikasturtean mutilak Haur Hezkuntzako ikasgeletan sartu eta 1992-1993tan misto bihurtu zen BBBtan. 1991- 1992 ikasturtean 3 urteko ikasgela abiarazten da. Hurrengo urtean B eredua  H.Han ezartzen da. 2002-2003  ikasturtean 2 urteko ikasgela abiatu zen. 2007an ikastetxeak bere 125 urteurrena  ospatu zuen. 2010-2011  ikasturtean urte 1eko ikasgela abiarazten da. (8)

ERREFERENTZIAK:

(1) Sada, Javier: El Colegio de la Asunción Mira-Cruz. 1882-1982. Colegio La Asunción, 1982. Besterik esan ezean, ohar hauetan aipatutako datuak argitalpen honetatik hartuak dira.

(2) Landa, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak”, en Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 40. or.

(3) Múgica Zufiría, Serapio: Las calles de San Sebastián : explicación de sus nombres. Imprenta de R. Altuna, 1916. 76. or.

(4) Verdaguer, M. Àngels: Jacint Verdaguer. Flors del Calvari. 2016. (Google Books)

(5) Ayuntamiento de la Villa de Altza : Fiestas Patronales. 1933. Altzako Tokiko Bilduma.

(6) Loyarte, Adrián: Mártires de San Sebastián. 1944, 293-312. orr.

(7) “El arzobispo al que el PNV salvó del fusilamiento”, El Norte de Castilla, 2016-09-24.

(8) La Asunción Ikastetxearen webgunea: Historia

(*) “Fuerte de Miracruz (desde el camino viejo), 1875”, de Laureano Gordon. Publ.: Altube, Fernando: De Biarritz a San Sebastián. Dibujos – Grabados –Ilustraciones – Opiniones. Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa, Donostia, 1984. (Jatorria: Rafael Munoa).

Informazio hau Pdf formatuan

La Asunción Altzako Tokiko Bilduman

 

sortze data: 2017-05-17 / eguneratze data: 2019-02-19

Ur-biltegiak, Gomistegiko

Argazkia: Patxi Lazkano

Arg.: Patxi Lazkano Sorzabal

Gomistegin, Juan Karlos Gerra eta Azkuene kaleen artean, Mendiolarako bidezidorraren ondoan, badira bi ur-biltegi zilindriko bikiak, bereziak. Izan ere, Uliaren magalean ikus ditzakegun gainontzeko ur-biltegiak etxeko ur-hornikuntzaren sistemari lotuak daude, baina Gomistegiko hauek, berriz, mendia zeharkatzen duten hormigoizko tunelekin batera, Uliako iturrietatik (Billabier, Errotazar eta Ingeles Iturria) ura hartzeko eta Pasaiako portuaren ur beharrak asetzeko eraikiak izan ziren.

Pasaiako Portuko Lan Batzordeak (egungo Portuko Agintaritza) 1942. urtean argitaratu zuen “Memoria. Puerto de Pasajes, Enero de 1927-Diciembre de 1941” oroitza-txostenean zehaztasunez azaltzen du proiektuaren nondik norakoa eta lanak nola burutu ziren. Inaugurazioa 1939. urtean izan zen. Honen segidan irakur daiteke argitalpen horretan uraren horniketari eskainitako atalaren transkripzioa bertan agertzen diren argazkiekin.

Abastecimiento de aguas

tuneles

Este proyecto compendia la distribución por el puerto, el arreglo de la traída de los manantiales de Chipres y Gomistegui y la captación de los manatiales de Villavier, Errotazar e Ingueles Iturria. El proyecto se remitió a la Superioridad en 15 de Septiembre de 1929, siendo devuelto en 6 de Marzo de 1930. Se redactó nuevamente suprimiendo los manantiales de Chipres y Gomistegui y se remitió con fecha 24 de Diciembre de 1930. Nuevamente fué devuelto en 23 de Mayo de 1931. Se volvió a mandar en 15 de Agosto de 1932 con-firmando la supresión de los manantiales de Chipres y Gomistegui y fué aprobado en 9 de Septiembre de 1932, con un importe de contrata de 553.563,53 pesetas.

En unión de otros siete proyectos más, formando conjuntamente el llamado proyecto de «Habilitación de los actuales muelles», fué subastado y se adjudicó la obra en 30 de Agosto de 1935 a la razón social «Huarte y Compañía».

Dieron principio las obras de este proyecto en el año 1937 y éstas consistían en la captación de tres manantiales en la falda del monte Ulía que mira al mar y llamados Villavier, Errotazar e Ingueles Iturria; la conducción con tubería de gres hasta la boca del túnel que atravesando Ulía sale a la otra ladera del mismo monte, para contorneándola, llevar las aguas a un depósito cabeza de la distribución y regulador de presión en el puerto.

Comenzadas las obras, vimos la necesidad de desistir el tomar las aguas del manantial de Villavier al examinar el terreno sumamente descompuesto en el que se producen constantes corrimientos, fenómeno éste que también se presenta en el monte Jaizquibel y que también hizo desistir tras grandes disgustos al Ayuntamiento de Pasajes de una conducción que ya tenían ejecutada; estos corrimientos y bolsadas, peligrosas por lo que destruyen y por lo que cuestan corregir y contener, afectaban a casi todo el trazado de la conducción de Villavier, y como se trataba de un manantial pequeño, 0,60 litros en verano, resultaba desproporcionado el aprovechamiento con el costo de la conducción, lo que aconsejó desistir por el momento, estando siempre a tiempo de poder incorporarlo al resto del abastecimiento.

Por este mismo motivo se ha tenido que ejecutar en la conducción de Ingueles Iturria un túnel de 100 metros de longitud.

Es en el túnel largo, o sea el que atraviesa el monte Ulía, donde se han tenido que vencer las mayores dificultades debidas a la naturaleza del terreno. Este se había proyectado sin revestimiento todo él, esperando no fuera necesario, pero iniciada la obra por las dos bocas simultáneamente, fuimos tropezando con bolsadas de arenilla o arena que exigían revestimiento y, finalmente, hubo que recubrirlo en toda su longitud con una bóveda de hormigón sobre paredes también de hormigón. Como consecuencia de esto hubo un considerable aumento en el costo de ejecución, ya que la excavación ejecutada fué muy superior a la prevista por tener que dar cabida al revestimiento de hormigón, mas el coste de este último.

Al llegar al momento de la construcción del depósito se vió la necesidad de estudiar otro tipo de depósito que se acoplara mejor al terreno y se hizo un estudio de uno de hormigón armado que sustituyera al anterior que estaba proyectado de mampostería.

Con arreglo a este nuevo proyecto se ejecutó la construcción:

Los depósitos son dos, gemelos y circulares, de un diámetro interior de 18 metros, separados por el espacio que está destinado a cámara de llaves; su altura es de 6,00 metros de suelo a techo, con 5,00 metros de altura máxima de agua y con una capacidad total de los dos compartimentos de 2.543 m3.; están cubiertos por una losa de hormigón armado apoyada en el borde superior de las paredes cilíndricas y en postes interiores y recubierta con una capa de tierra de 55 centímetros de espesor.

El caudal de agua disponible según el proyecto primitivo de aprovechamiento de los manantiales de Villavier, Errotazar y de Ingueles Iturria era de 4,92 litros por segundo, y prescindiendo del de Villavier disponíamos de 4,32 litros por segundo, pero al ejecutarse el túnel que atraviesa el monte Ulía que hubo que revestir, se tuvo la agradable sorpresa de que el túnel ha hecho un verdadero drenaje en la montaña y el caudal que a él afluye ha aumentado en términos insospechados el caudal total disponible que ha pasado a ser de 19,40 litros por segundo.

Para justificar estos cambios del proyecto se presentó un reformado con fecha 30 de Junio de 1939, Año de la Victoria y que fué aprobado en 13 de Diciembre de 1939.

depositos0002

En ejecución muy avanzada dichas obras se vió la necesidad de ampliar la conducción proyectado en el tramo comprendido entre la salida del túnel y el depósito regulador, y con este objeto, con fecha 22 de Abril de 1940, se redactó el correspondiente proyecto que fue devuelto para introducir ligeras modificaciones de orden administrativo.

Redactado nuevamente en 20 de Junio de 1940 con arreglo a las indicaciones recibidas de la Superioridad, fue aprobado en 3 de Agosto de 1940.

El importe de la obra se descompone de la manera siguiente:

Conducción de Ulía 672.847,96 pesetas

Distribución 314.623,01 pesetas

Ampliación de la conducción 28.997,67 pesetas

Importa la ejecución material 1.016468,64 pesetas

que en el 15% de aumento de contrata asciende a 1.250.644,55 pesetas, del que deducida la baja de subasta resulta el importe líquido de 913.428,62

sortze data: 2017-05-12 / eguneratze data: 2017-05-12

Txanparrene, baserria

Kokapena: Intxaurrondo (43.32049, -1.9539). Desagertua

Baserriaren orubean izen bera duen solairu-etxe bat eraiki zen.

Ezkerrean, Txanparrene baserria (Arg.: Real Defensako markesa)

Txaparrene etxea, 1910 aldera

 

Kokapena

 

43.320488, -1.954305

 

Dokumentazioa

 

  • Etxearen lehen aipamena: 1535 Liçardichipi;
  • Izenaren aldaerak: 1764 Lizardi chipi; 1782 Lizardichipi; 1863, 1862, 1894 Champarrene; XX Txaparrene

 

Oharrak: 1764. urteko dokumentuan Lizardi etxea ‘Partido de Sarategui’-n dago eta Lizardi-chipi ‘Partido de la Calzada’-n; azken honek aurrerago Champarrene izena hartuko du. Baserriaren hegoaldean, tranbiaren ondoan, baserria eraitsi eta Txaparrene etxea eraikiko da.

 

“Mapa del Palo” (1860 aldera)

 

Deskribapena

 

Etxe honen antzinako izena Lizardichipi da eta XIX. mende erdialdetik aurrera Champarrene izenarekin izendatzen da.

 

Intxaurrondo auzoan bi Lizardi egon dira. Zaharrena goi aldean zegoen (Lizardi de arriba, 1764. urteko etxeen zerrendan, “partido de Sarategui”-n, eta Lizarichipi “partido de la Calzada” barrutian, galtzada nagusiaren ondoan, alegia.

 

XX. mendean zehar bizilagunen etxea izan. Bere ondoan egin zen Altza Donostiari anexionatzeko ekitaldi ofiziala.

 

Erreferentziak

 

 

 

sortze data: 2016-06-09 / eguneratze data: 2025-07-31

Torroa de abaxo, baserria

Kokapena: Sarrueta. Desagertua

Dokumentazioa: 1764 Torroa de abaxo.

Oharrak: TORRUAZAR eta TORROA DE ARRIBA (TORRUA) etxeekin batera aipatzen da eta seguruenik TORRUAZAR etxearen ondoan egongo zen. Ikus SARROETA.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.

sortze data: 2016-06-09 / eguneratze data: 2025-07-31

Josefa Tito (1802-1858) eta bere xaboi-fabrika Herreran

Herrera 1851. urtean

Herrera eta xaboi-fabrika, 1851. urtean

1847an jaio zen, gaur egun Herrerako plaza den tokian, Altzako lehen fabrika modernoa, emakume batek, Josefa Tito Recaldek, altxatutako xaboi-fabrika. Donostiar hori 1802ko apirilaren 9an jaio zen[1], eta 56 urte bete baino lehentxeago hil zen -1858ko martxoaren 18an-, zeukan enpresaburu sena erakutsiz, Francisco Rodríguez Cárdenas senarra 1842an hil ondoren. Une horretan, Josefa Titok, Rodriguezen alargunak eta 10 eta 19 urte bitarteko hiru neska eta bi mutilen amak, ordura arte senarrak zuzendutako merkataritza-negozioen kontrol osoa hartuko du, eta izaera produktibo eta industrialagoa emango die. Horrela, lehen gerra karlista (1833-1840) amaitu ondoren Gipuzkoako lehen industrializazio modernoa bultzatu zuen korrontearekin bat egingo du.

Gizonak nagusi diren enpresa-munduan emakumeak egotea salbuespenezko zerbait da. Alargun izanik, Josefa Tito salbuespen horietako bat izango da. Bere biografia aztertu nahi izan dugu eta enpresari gisa egin duen lana ezagutu nahi izan dugu. Lan hori erraztu egin du hein handi batean, bere jardueraren zati handi bat eskritura publikoetan erregistratuta uzteko ardura izan zuelako. Horri esker, Oñatiko protokoloen artxiboan dokumentuak arakatu ahal izan dugu, lan honen informazio-iturri nagusia baita. Dokumentuak eta horietako batzuen transkripzioa Altzako Tokiko Bilduman kontsulta daitezke.

Emakume honen biografiarako eta xaboi-fabrikarako hurbilketa hori lau atalen bidez egin dugu: Josefa Titoren familia; Francisco Rodríguez eta Josefa Titoren negozioak; Josefa Titoren xaboi-fabrika; eta, azkenik, Hijos de Viuda de Rodríguez. Jarraitu irakurtzen →

sortze data: 2016-06-09 / eguneratze data: 2021-02-17

Sarroeta, baserria

Kokapena: Sarrueta (43.302, -1.95303). Desagertua

Dokumentazioa: [1302 Joan Sarrauta]; 1579 Molinos de Zarrauta; [1581 “termino llamado Sarrauta”]; 1588 molino de Ssarrauta; 1703; 1719 el molino de Zasueta; 1764.

Oharrak: SARROETA batez ere leku baten izena da (“término”, “partido”) eta bertan dagoen errotarena. Azken aipamenak TORRUAZAR etxearen lehen aipamenarekin bat egiten du.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.

sortze data: 2016-06-03 / eguneratze data: 2025-07-31

Santandertegi, baserria

Kokapena: Herrera (43.31764, -1.94086). Desagertua

Dokumentazioa: 1596 Santandertegui; 1719 Sanderdegui; 1761 Sandardegui; 1782 Sandarregui; 1805 Sanderregui

Oharrak: Tellabidek ZANDARDEGI eta TXORRONTXA izenak jaso ditu etxe hau izendatzeko[1], baina gure ustez bi etxe ezberdin dira, biak bat bestetik oso gertu badaude ere (ikus ZORNOZA).

[1] TELLABIDE, op.cit., 193. or..

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.

sortze data: 2016-06-03 / eguneratze data: 2025-07-31

Paris, baserria

Kokapena: Garbera (43.31093, -1.94177)

Paris, 1985. urte aldera (Arg.: Rosa Batalla)

Kokapena: Garbera auzoan. Gaur egun Paris-berri etxeak hartzen du bere lekua.

Dokumentazioa:

  • 1810-03-25: Altza Herrian dagoen Paris baserriaren salmenta, bertako bizilagun José Joaquín de Altunak bere jabetzekin, Francisco de Goicoechearen alde, 520 pesotan, 15 zilar-kobrezko errealeko. José Joaquín de Altuna, Francisco de Goicoechea. Antonio de Altuna. María Agustina de Zapiain. Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa, AHPG-GPAH 3/3471, C: 64
  • 1821-04-25: Francisco Goycoecheak Francisco de Arambururi Paris baserria saltzen dio. Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa AHPG-GPAH 3-0164, B055r-056v
  • 1869-05-01: Paris baserriaren salerosketa. Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa AHPG-GPAH 3/2915, A 782r-789v
  • 1882-05-05: Francisco de Alquiza altzatar auzokidearen ondareen inbentarioa, balorazioa, zatiketa eta banaketa. Larrachao – Larrachoenea, Paris baserriak. Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa AHPG-GPAH 3/4057, A 395r-426v
  • 1898-03-26: Manuela Arzac Arrillaga altzatarraren herentzia ondareen zatiketa eta banaketa. Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa AHPG-GPAH 3/3974, A 965r-970v
  • 1917-01-10: Francisco Altuna y Alquiza eta Angela Atorrasagasti y Casares senargaien arteko ezkontza. Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa AHPG-GPAH 3/3974, A 965r-970v

Erreferentziak:

  • LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, in: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.
  • Paris baserria Altzako Tokiko Bilduman.
sortze data: 2016-06-02 / eguneratze data: 2025-07-31