(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 109-115 orr. Honako zerrenda hau Memoria Historikoarekin lotutako proiektuetako zerrendetan agertzen joan diren izenez osatu dira, bai eta digitalizatutako lanbideetatik eta dokumentazio judizialetik, hemerotekatik eta AHMk bildutako testigantzetatik ere.)
ARISTIZABAL ECHEVERRIA, Ignacio. 59 urte. Jornalaria. Tradizionalista. Ignacio Aristizabal Zabalo bere semearen arabera, 1936ko abuztuaren 2an, bere aita eta anaia atxilotu zituzten, Gregorio eta Benito[1] izeneko Pasaiako Compañía del Norteko kide batzuk, Jose Maria Pariza eta Antonio Pasaban[2] izeneko beste bi pertsonak eraginda. Guztiak Izquierda Republicanakoak. Atxiloketaren egunean Donostiako Gobernu Zibilera eraman zituzten, Pasaiako Jesus Oyarzabal jaunak eta Echeverria[3] izeneko batek gidatutako luxuzko auto batean. Handik Ondarretako espetxera igaroko ziren. Ebakuazioan Bilbora eramango zituzten. Aita, Ignacio Aristizabal, 1937ko urtarrilaren 4an hil zuten Bilboko Angeles Custodios kartzelan, erasoan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[4].
ARTOLA BERRA, Jose. 75 urte. Baserritarra. Filiazio politiko ezezaguna. Bere seme Francisco Artola Anabitarteren arabera, bere aita matxinatuek hartu eta gutxira hil zen. Gertaera Berra baserrian gertatu zen, honela: Jose Artola 1936ko irailaren 19ko arratsaldean zegoen, arto hostoak biltzen, hegazkin “gorri” batek bonba batzuk erortzen utzi eta haietako baten metrailara iritsi zenean. Zaurituta, San Jose klinikara eraman zuten, eta hurrengo egunean hil zen (36/09/20). Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[5]. Gerra-ekintzan erori gisa agertzen da Altza-Buenavista barrutiko alkateordeak Donostiako Udalari gorpuak Erorien Haranera eramateko bidalitako zerrendan (1958)[6].
BASA DEL CANTO, Gregorio. 72 urte. Malagakoa. Helbidea: San Frantzisko kalea 54, 2.a, Donostia. Karabineroa erretiratuta. Filiazio politiko ezezaguna. Elizatik irten ondoren, bost ezezagunek “Ategorrietako kuartelera”[7] eraman zuten deklaratzera. Gorpua 1936ko abuztuaren 21ean aurkitu zuten, Altzako errepidean (dirudienez, Ategorrietatik gertu), buruan bala zauriak zituela. Altzako Causa Generalaren arabera[8], gorpua bandera gorri eta hori batean bilduta aurkitu zuten. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago. Garaiko dokumentazioak hiltzaileak Fronte Popularrekoak zirela susmatzen du. Altzako hilerrian lurperatu ondoren, 1940ko urriaren 25ean, gorpua Polloeko gerrako biktimen mausoleora eraman zuten[9].
ECHEZORTU BEITIA, Juan. 52 urte. Altzako Udaltzaingoa. Causa Generalak “Mugimenduarekiko mendekotasuna” duela uste du. Bere alargun Teodora Azcaray Íñiguez de Herediaren arabera[10], uztailaren 19an, bere senarra Lucilo de Marcos[11] izeneko batek desarmatu zuen Buenavistako plazatxoan. Abuztuaren 8an bere etxera joan ziren bila, Buenavistako eskolen eraikin desagertuan. Gorpua Altzako errepidean aurkitu zuten, hiru zaurirekin buruan, abuztuaren 11n. Ez dakigu non egon zen aurreko hiru egunetan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[12]. Altzako hilerrian lurperatu zuten 1936ko abuztuaren 10ean. Gorpua familiaren Ordiziako panteoira eramango zuten[13].
Claudio Egaña (Kutxateka)
EGAÑA OTAMENDI, Claudio. Aizarnan jaioa eta Altzan bizi zen. Herrera Sport taldeko nazioarteko korrikalaria[14]. Anarkisten filiaziokoa. Beste hogeita bat presorekin batera atera zuten Burgosko espetxe nagusitik 1936ko irailaren 9an, eta fusilatu egin zuten[15]; antza denez, fusilatutako besteekin lurperatu zuten, Esteparreko hobian, Burgosko probintzian[16]. Haren gorpua identifikatu gabe dago oraindik.
EGOSCOZABAL SALAZAR, Eugenio. Merkataria. Renovación Españolan afiliatua. 23 urte. Egoitza: Villa Egoscozabal, Mirakruz Gaina. Bere etxean atxilotu zuten, Altzako Fronte Popularreko elementuak zirela eta, Loiolako kuarteletan, 1936ko uztailaren 27an amore eman ondoren. “Sociedad Bidebieta”ra (sic) eraman zuten, eta gero Aldundira. Ez dakigu nora eraman eta exekutatu zuten. Polloeko hilerrian agertu zen haren gorpua, uztailaren 28ko goizaldean[17].
GURUZEAGA ILLARREGUI, Juan. Altzan jaioa. Ezkondua. Sagardogile industriala. EAJn afiliatua. Matxinatuen sarreran, beste asko bezala, Mirakruz kaleko Iturrizaga etxea arpilatu zutenean, zera esan zuen: “Gorriek lapurtzen bazuten, haiek ere [militarrek] lapurtzen zuten”, eta 1936ko urriaren 2an atxilotu eta exekutatu zuten[18].
Luis Irisarri
IRISARRI PIQUER, Luis Manuel. Donostian jaio zen 1908ko uztailaren 21ean. Intxaurrondoko Basotxiki baserrian bizi zen, eta bi seme-alaba zituen. Nafarroako emigranteen familia batetik dator. Ez dakigu lotura politikorik zuenik. Donostiako Gas Fabrikako langilea. 1936ko azaroaren hasieran atxilotu zuten, Zubiaurreko tabernan kartetan jolasten ari zela, bere bila etorri ziren soldaduak. Ondarretako espetxera eraman zuten, eta 1936ko azaroaren 10ean fusilatu zuten, ustez, Hernanin. Atxilotu eta hurrengo egunean, emaztea, Manuela Garmendia, kartzelara joango zen; senarra jada han ez zegoela esan zioten. Berari buruz izan zuten azken berria izan zen diru-zorroa aurkitu zutela Villa Iruña parean, han zegoen gasolindegiaren ondoan. Horrek Oiartzunen fusilatu zutela pentsarazi zien; baina Intxaurrondoko Pellizar baserriko Pakita Anabitarteren testigantzari esker, jakin badakigu bere osaba Juan Jose, Mons likore-fabrikako langilea, bere kamionetan gidatzen ari zela, militarrek konfiskatutakoa, Ondarretako kartzelatik Hernanira fusilatzeko, eta bidaia horietako batean Irisarri ezagutu zuen. Alargun gazte bat utzi zuen bi seme-alaba txikirekin. Egoera zela eta, alargunak laguntza eskatu zion Donostiako Udalari, senarrak horretarako lan egiten baitzuen, baina umiliatuta itzuli zen, bi seme-alabak adopzioan ematea eta boulevardeko komunetan lan egitea aholkatu baitzioten. Luis Manuel Irisarriren izena Donostiako Igentea kalean dagoen Dual eskulturaren zerrendan dago[19].
Pablo Landa
LANDA IRIBAR, Pablo. Zestoan jaio zen, 1885ean. EAJn afiliatua. La Salle ikastetxeko Guraso Katolikoen Elkarteko lehendakaria eta Altzako Udaleko zinegotzia. Bilbon babestuko da, Altzako behin-behineko alkate gisa. Bilbo erori ondoren, Zallan (Bizkaia) babestu zen, Manuel Díez de Urrutia medikuaren etxean. Handik atera eta 1937ko ekainaren 27an hil zuten Karl Liebknecht batailoiko milizianoek, Altzako Konpainia Gorriko altzatarrek, herri horren sarreran. Hilotza hilerrira eraman eta hobi komun batean lurperatu zuten. Gaur egun, bere gorpuak Zallako hilerriko hobi komunean jarraitzen du[20].
MENDIKUTE LIZEAGA, Alejandro. Altzan jaio zen 1891ko otsailaren 26an. Euskal nazionalismoaren jarraitzailea. Apaiz ordenatua 1916an. 1929tik kapilau izan zen Donostian, eta gero Hernanin. Miguel anaiarekin eta Isabel abadearekin batera, Hernaniko Errepublika Plazako 9. zenbakian bizi zen. Errepublika garaian, EAJren hainbat ekitalditan parte hartzeagatik nabarmendu zen. Bi aldiz atxilotu zuten, eta Hernaniko espetxeko lehena askatu zuten, hamar eguneko gatibualdiaren ondoren, bere anaia Miguel Hernaniko parrokoari esker. Bigarren aldian, falangista talde batek etxetik atera zuen, eta Ondarretako espetxera eraman zuten 1936ko urriaren 14an. Antza denez, fusilatu zuten egunera arte ez zuten ez epaiketarik ez galdeketarik egin. 1936ko urriaren 23tik 24rako gauean “hainbat zauriren ondorioz” hil zen. Exekutatzeko unean, Hernanira begira jartzeko eskatu zuen. Dirudienez, azken une horietan bere anaia Miguel egon zen. Gorpua familiaren panteoian lurperatu zuten, Hernaniko hilerrian bertan[21].
RODRÍGUEZ GARCÍA, Juan. 39 urte. Iruñean jaio eta Altzan bizi. Altzako 1. Konpainia Gorriko kaboa[22]. 1936ko urriaren 23an desagertu zen[23] [24].
José Salvador
RUIZ FACES, Sabino. 66 urte. Jornalaria. Tradizionalista. Damiana Albandoz alargunaren arabera, 1936ko uztailaren 22an, hiru gizon (Tomas Damborena edo Doñabera, Julian Torres eta Paulino Cortines) beren etxera joan ziren, Herrerako Ibarbia etxean, 1. solairuan. Kalean zain zeuden beste pertsona batzuekin batera, senarra Trintxerpera eraman zuten atxilotuta, gero San Markoko gotorlekura eramateko, eta handik Ondarretako espetxera. Ebakuazioarekin Angeles Custodios espetxera eramango dute, Bilbon, eta bertan hilko dute 1937ko urtarrilaren 4an, erasoan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[25].
SALVADOR QUEVEDO, Jose. Altzan jaioa. 44 urte. Zulatzailea. 1932an gobernadore zibilak izendatutako zinegotzi-kudeatzailea, 1934an gobernadore berri batek kargugabetua zentro-eskuinak hauteskundeak irabazi ondoren, El Duesoko (Kantabria) Zigor Sailean fusilatua, “Epaitu gabe” [26], Euzkadiko Armadan zerbitzatu ondoren.
Juan Bautista Tejada
TEJADA Y SÁENZ DEL PRADO, Juan Bautista. 79 urte. Monarkiko alfonsinoa. Santo Domingo de la Calzadan (Errioxa) jaio zen, 1857ko otsailaren 9an. Osasun arrazoiengatik etorri zen Donostiara, eta horrela ezagutu zuen bere emaztea izango zena, Trinidad. 1896an ezkondu ondoren, 1908an Villa Iruña, Altzan, eraiki zuten eta bertan finkatu zuten bizilekua. Zortzi seme-alaba izango dituzte. Bere ibilbide politikoa diputatu gisa hasi zuen Logroñoko probintzian — gaur egun Errioxan —. 1903, 1905, 1909, 1910 eta 1916an izendatu zuten senatari. Logroñoko Diputazioko presidente izendatuko dute. 1917an, bizitza osorako senatari bezala aukeratua izan zen. Gurutze Gorriko presidenteordea ere izan zen. Altzako alkate izan zen 1931n, eta kargua utzi zuen Errepublikaren etorrerarekin. Gerra hastean, Ricardo eta Jose Maria semeekin batera atxilotu zuten Villa Iruñan, 1936ko abuztuaren 15ean. Mirakruzeko checara eraman zuten, eta handik Kursaalera. Ebakuazioarekin, Bizkargui-Mendi itsasontzi-espetxera eramango dute, eta bertan giltzapetuta egongo da bi hilabetez. Bilboko Angeles Custodios komentuko kartzela-ospitalera eraman zuten, eta 1937ko urtarrilaren 4ko sarraskian hil zuten[27] [28].
Ricardo Vázquez
VÁZQUEZ RODRÍGUEZ, Ricardo. 48 urte. Mertzedariar erlijiosoa. Filiazio politiko ezezaguna. Pedro Castro, Ubako Amabirjinaren Erreformatorioko apaizaren arabera, 1936ko uztailaren 27an, milizianoek atxilotu zuten; besteak beste, Herrerako Izquierda Republicanako Surano Sáez Cabezón alderdiko idazkaria, Jose Antonio Igarategui Azpeitia Altzako Udaltzaingoaren kaboa eta Juan Iriarte Altzako alkate ohia. Beste lau erlijioso ere atxilotu zituzten, horien artean Pedro Castro, lehenik Diputazio Probintzialera eramanez, eta ondoren handik Gobernu Zibilera eramanez. Ricardo Vázquez Aldundian geratu zen. Erlijiosoak askatuak izango ziren, baina hurrengo egunean, Ricardo Polloeko hilerrian fusilatua izan zela jakingo zuten. Hilotza, hain zuzen ere, 1936ko uztailaren 29an aurkitu zuten hilerri horretan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago. Hiltzaileak Fronte Popularrekoak zirela susmatzen da[29].
[1] Causa Generalean bildutako Pasaiako Udalaren agirien arabera, Gregorio Sáez, antza denez, Peña Lemonan (Bizkaia) erori zen, eta Benito Martinez guardia zibiko gisa aritu zen. Biak Izquierda Republicanan arituak ziren eta ez zuten aurrekaririk.
[2] Pasaitarrak, Fronte Popularrean lan egin zuten eta Bilbora ebakuatu zuten. Ez zegoen hilketetan edo arpilatzeetan parte hartu izanaren berririk, eta gerraren aurretik eta ondoren “jokabide ona” erakutsi zutela egiaztatu zen.
[3] Deklarazioaren unean, Echeverria non zegoen ez zekiten.
[4] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.
[5] Idem.
[6] AHMDSS H-03408-05.
[7] Ategorrietako kuartela dionean, Mariaren Bihotzaren komentua (garai hartan Ategorrietako Pasealeku Berria zena, gaur egun Nafarroa etorbidea) edo Jai-Alai frontoia izan daiteke, gaur egun desagertuta dagoena (Nafarroa etorbidea eta Ategorrieta etorbidearen arteko elkargunean kokatua). Bi kasuetan, checa anarkistak ziren.
[8] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.
[9] La Voz de España, 1940-10-26.
[10] Gertakari berari buruzko adierazpenak egin zituen Donostiako 11. Epaitegi Militarrean. AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.
[11] “Rojo-separatista”-tzat joa. Ondarretako presoa, alargunak 1941eko urriaren 30ean egindako deklarazioan aipatzen denez. AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL,1336, Exp. 1.
[12] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.
[13] AHMDSS. H-03408-05.
[14] “Egaña korrikalaria ahanzturaren putzutik ateratzen”. Estibaus. 2018-02-21.
[15] “Represaliados burgaleses”. Represión franquista en Burgos. 2014-09-19.
[16] ARROITA, Aiyoa; DOMÍNGUEZ, Jesús Pablo. “Plácido Pérez Barriuso, el primer identificado de las fosas de Estépar”. Crónicas a pie de fosa. 2018-03-08.
[17] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.
[18] AIZPURU, Mikel; APAOLAZA, Urko; GÓMEZ, Jesús Mari; ODRIOZOLA, Jon. El otoño de 1936 en Guipúzcoa: Los fusilamientos de Hernani. Alberdania. 2007, 321. or.
[19] “Hil zuten aita gogora ekarriz”. Estibaus. 29/03/2019.
[20] LANDA IJURKO, Iñigo: “Gure aitona eta Gerra Zibila, memoria eta Historia”. In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 105-134 orr.
[21] AIZPURU, Mikel; APAOLAZA, Urko; GÓMEZ, Jesús Mari; ODRIOZOLA, Jon. El otoño de 1936 en Guipúzcoa: Los fusilamientos de Hernani. Alberdania. 2007, 216. or.
[22] AHM.: “Documentos de la Guerra Civil en Altza“. In: Hautsa Kenduz XI (2011), 141-143 orr.
[23] Rodríguez García, Juan. En Donostia1936-1945: Violaciones de los derechos humanos durante la Guerra Civil y el Primer Franquismo.
[24] Ikus Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatuak: RODRÍGUEZ GARCÍA, Fernando.
[25] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 4.
[26] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokukliken: “Fichero de fusilados y asesinados. Faltan letras. 1020 fichas personales”.
[27] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 4.
[28] LOYARTE, Adrián. Mártires de San Sebastián. 1944, 293-312 orr.
[29] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 10.