1847an jaio zen, gaur egun Herrerako plaza den tokian, Altzako lehen fabrika modernoa, emakume batek, Josefa Tito Recaldek, altxatutako xaboi-fabrika. Donostiar hori 1802ko apirilaren 9an jaio zen[1], eta 56 urte bete baino lehentxeago hil zen -1858ko martxoaren 18an-, zeukan enpresaburu sena erakutsiz, Francisco Rodríguez Cárdenas senarra 1842an hil ondoren. Une horretan, Josefa Titok, Rodriguezen alargunak eta 10 eta 19 urte bitarteko hiru neska eta bi mutilen amak, ordura arte senarrak zuzendutako merkataritza-negozioen kontrol osoa hartuko du, eta izaera produktibo eta industrialagoa emango die. Horrela, lehen gerra karlista (1833-1840) amaitu ondoren Gipuzkoako lehen industrializazio modernoa bultzatu zuen korrontearekin bat egingo du.

Gizonak nagusi diren enpresa-munduan emakumeak egotea salbuespenezko zerbait da. Alargun izanik, Josefa Tito salbuespen horietako bat izango da. Bere biografia aztertu nahi izan dugu eta enpresari gisa egin duen lana ezagutu nahi izan dugu. Lan hori erraztu egin du hein handi batean, bere jardueraren zati handi bat eskritura publikoetan erregistratuta uzteko ardura izan zuelako. Horri esker, Oñatiko protokoloen artxiboan dokumentuak arakatu ahal izan dugu, lan honen informazio-iturri nagusia baita. Dokumentuak eta horietako batzuen transkripzioa Altzako Tokiko Bilduman kontsulta daitezke.

Emakume honen biografiarako eta xaboi-fabrikarako hurbilketa hori lau atalen bidez egin dugu: Josefa Titoren familia; Francisco Rodríguez eta Josefa Titoren negozioak; Josefa Titoren xaboi-fabrika; eta, azkenik, Hijos de Viuda de Rodríguez.

Josefa Titoren familia

Josefa Titoren lehen familia-erreferentzia 1783 urtekoa da, urte horretan bere aita Lorenzo Titok Donostian finkatu baitzuen bizilekua. Hala ageri da “Relación de los extranjeros residentes en San Sebastián en Enero de 1817“[2]. Zerrenda horretan, Titoren Piemonteko herritartasuna erregistratzen da, letoigile ogibidez, eta hirian 24 urtez bizitzen zeramala.

Tito abizenari dagokionez, badirudi jatorrian Tiro izan behar zuela. Horrela jasota dago Lorenzo Tiro Tarantina eta Francisca Recalde Sagastiberria-ren ezkontza-aktan, 1795eko irailaren 21ekoa, Hondarribian. Tiro eta Tarantina, italiar abizenak dira, aipatutako Josefaren aitaren piemontar jatorriarekin bat datozenak. Gainera, grafia berarekin erregistratuta geratuko da bikotearen lehen semearen bataioa, ezkondu eta bederatzi hilabetera Hondarribian bataiatua. Senar-emazteen hurrengo sei seme-alabak, ordea, Donostian jaioko dira eta Tito Recalde gisa erregistratuko dituzte. Horien artean dago Maria Dionisia Josefa Dominica, gure protagonista, 1802an hirugarren postuan jaioko dena, eta lau ahizparen artean zaharrena izango dena[3].

Donostian, harresi barnean bizi da Lorenzo Tito, eta 1813an izandako suteak kalte larriak jasan zituen jabeen zerrendan agertuko da. Beste 77 jaberekin batera, 1815eko irailaren 18an idazki bat sinatuko dio Donostiako Udalari, etxeak berreraikitzeko baimena eskatzeko[4]. Guztira, Tito-Recalde senar-emazteek bi jabetza utzi zizkieten beren ondorengoei: Poyuelo-bajo kaleko orube bat (gaur egun Fermin Calbetón) eta Plaza Zaharreko etxe bat, lurreko atearen ondoan eta harresiari itsatsita (gaur egungo Boulevard)[5]. Ondasun hauek Josefa Titoren eskuetan amaituko dira, aurrerago ikusiko dugun bezala.

20 urterekin, Josefa Tito Francisco Rodríguez Cárdenasekin boterez ezkonduko da, 1822ko ekainaren 23an, Donostiako Santa Maria elizan. Ezkontza ospatzeko senarrak emaztegaiaren aitari emango dion botere-gutunean[6], bai aitaren abizena bai alabarena Fito gisa agertzen dira, Titoren ordez. Akats hori izango da ezkontzako partidan Josefaren abizena Fito bezala idatzita egotearen arrazoia, eta grafia horrekin erregistratuta geratuko da urtebete geroago bikoteak Hondarribian izan zuen lehen alabaren bataioa. Abizena ez da berriz aldatuko.[7]

Aipaturiko botere-gutunaren bidez, badakigu Francisco Rodriguez Quéntarrekoa (Granada) zela eta Imperial Alejandro Bigarren Batailoiko Seigarren Konpainiako sarjentu lehena. Garai hartan beste destino batera lekualdatu behar zuten batailoia, eta, horregatik, ezin izango zuen bere ezkontza egunean bertan egon. Imperial Alejandro ideologia liberal nabarmeneko erregimentua zen[8], eta 1823an absolutismoa berrezarri zenean, unitate militar hori ezabatua izango zen.

1823ko urte berean, erregimentua desegin izanari, gertatutako beste bi gehitu behar zaizkio, Francisco Rodriguezen karrera komertzialaren hasiera markatuko dutenak Tito-Recalde familiaren babespean: ekainaren 7an bere alaba nagusia jaioko da, Norberta, eta azaroaren 16an bere aitaginarreba, Lorenzo Tito, hilko da.

Rodríguez-Tito ezkontzatik hiru emakume eta hiru gizon jaio ziren: Norberta (1823), Teresa (1826), Juan (1828), Florencia (1830), Andres (1832) eta Manuel (1834). Azken hau jaio eta urtebetera hil zen. Baina familia bat sortzeaz gain, bikoteak negozio komertzial bat ehundu zuen, Rodríguez buru zuela eta Josefa Tito oinarri hartuta.

Francisco Rodríguez eta Josefa Titoren negozioak

Rodriguez-Tito bikotearen ondarea hiru zutaberen gainean eratuko da: harremanak eta mesedeak, familiaren ondarea eta negozioen administrazio eraginkorra.

Altzatar batekin izandako harremanak, Jose Manuel Zuazola Arzac (Altza, 1749-1834), paper garrantzitsua izan zuen Josefa Titoren negozioen lehen urteetan.

Ezkondu eta hiru urtera, 1825eko abuztuaren 1ean, Francisco Rodríguez militar ohiak, merkatari gisa hasiberriak, obligazio-eskritura bat erregistratu zuen, non zor bati aurre egiteko Zuazolaren laguntza jaso zuela esaten duen: “que hallándose sin medios para atender al pago del surtido de licores de su tienda, recurrió a la generosidad de Don José Manuel de Zuazola, vecino de la Población de Alza, jurisdicción de esta misma ciudad, pidiendo quatro mil quinientos y sesenta reales de vellón con calidad de reintegrarle tan pronto como adquiera medios“[9].

Zuazolaren fabore eskuzabal hau Josefa Titorekin eta bere familiarekin izandako hartu-eman bat besterik ez da. Adindua, Zuazolak bere abizena duen oinetxearen maiorazkoa du Azkoitian, eta jabetzak ditu Mutrikun eta Altzan, non errotuta dagoen eta arazo publikoetan parte hartzen duen Larrerdia oinetxearen ondorengo gisa (Arzak-Larrerdi leinua). 1826an testamentua[10] egiten duenean, legatu erlijiosoen ondoren egingo duen lehen xedapena Josefa Titori eskainia izango da: “es mi determinada voluntad que el año de mi post-morten, las rentas todas del referido Vínculo [Azkoitiko Zuazola] sean para Dª María Josefa Tito, atendiendo a los muchos favores que tengo recibidos de ella y de sus Padres. Así bien quiero y es mi voluntad, se la dé a la insinuada Dª María Josefa Tito en toda propiedad y usufructo la Casa con su huerta, manzanal y tierra labrantía que poseo, sita en la plaza pública de la Villa de Motrico“. Aurrerago, Josefa Tito alaba zaharrenarekin gogoratuko da: “el quinto de todos estos [gainontzeko jabetzak] se entregue por vía de legado, o como más haya lugar en derecho a Teresa de Jesús mi ahijada, hija de la indicada María Josefa de Tito“. Eskritura amaitzeko, Francisco Rodríguez testamentugile izendatu zuen.

Ez dugu ziurtasunik testamentu-xedapen guztiak betearaziko direnik; izan ere, adibidez, Mutrikuren jabetza ez da Josefa Titoren ondareen artean agertuko. Garai hartan Zuazolak oso egoera ekonomiko eta pertsonal zaila bizi behar zuen. Oso adinekoa zen, zorpetuta zegoen bizirauteko, eta maiorazkoa semeetako bati eman behar izan zion, baita Altzan zituen ondasunak saldu ere.

Jabetza horietako bat bereziki interesatzen zaigu; izan ere, 1826ko maiatzaren 16an Francisco Rodríguez eta Josefa Titori egindako etxetxo baten eta haren baratzearen salmenta da, Zubigain izenarekin ezaguna, Herreran, “alinda con las tierras de José Bernardo Echeverria [Peruene] por la parte superior, y en lo demás con el puente y camino que dirige para Alza“[11]. Hogei urte geroago, Josefa Titok orube horren gainean eraikiko du xaboi-fabrika.

Familiaren ondarea Josefa Titoren ondarea osatuko duen beste zutabe bat da. Hasiera batean, berari dagokio bere gurasoek hil ondoren utzitako funts-ondasunen zazpiren bat. Anaietako baten testamentua, Manuelena, 1840ko irailaren 25ekoa da -Egun batzuk geroago, hilaren 26an eta 29an, eskrituratutako bi kodizilorekin osatuko da-, eta familiaren ondare guztia Josefarentzat zergatik geratu zen azaltzen digute[12].

Manuel Tito, Josefak baino bi urte zaharragoa, aberastu egin zen Kuban, Matanzasen errotuz. Egoera ekonomiko onean egonik, laguntza ematen die gainerako anai-arrebei, gurasoek utzitako ondasunetan bakoitzak duen zatia jasotzearen truke. Beraz, Manuel, Josefa Tito bere familiarekin bizitzen ari den familia-etxearen jabetza osoarekin egingo da. Garai hartan, 1840an, Manuel Donostian bizi zen, Josefaren familiarekin, eta larriki gaixorik zegoen; horregatik, testamentua egitea erabaki zuen. Testamentuan adierazten du hamalau urte daramatzala Francisca Arrarterekin ezkonduta, eta hiru seme-alaba izan dituela, adingabeak, eta senarra eta emaztea Matanzaseko bi etxeren jabeak direla. Testamentuan Kubako arazoetarako albazea emaztea izendatzen du eta Donostiako gaietarako albazea, ordea, Francisco Rodríguez. Azken honi bere gauza pertsonalak utzi zizkion.

Baina testamentu-eskritura hori hurrengo egunean beste lau xedapenekin zabaldu eta zehaztuko da, horietako bat Josefa Titoren semeen aldekoa: Matanzasen duen “sei beltz“-en balioa Josefa Titoren eta Francisco Rodríguezen semeen artean banatzea, heren bat nagusiarentzat, Norberta, eta bi heren gainerakoentzat.

Hiru egun geroago, hilaren 29an, bigarren kodizilo batek xedapen berri bat gehitu zuen, zeinean gurasoek utzitako funts-ondareak Josefa arrebari ematen dizkion: “Declara que esta casa en que havita señalada con el nº 7 pegante a la muralla Real y Puerta de tierra en la Plaza vieja de esta Ciudad, y un terreno pequeño en la calle del Puyuelo bajo, fueron los únicos bienes raíces que dejaron sus padres Don Lorenzo Tito y Doña Francisca Recalde, y ambas fincas se hallan cedidas al otorgante por todos sus hermanos en remuneración de anticipos que les tiene hechos de mayor cantidad de la que les pudiera corresponder en dicha casa y terreno; y queriendo manifestar a su hermana Doña Josefa Tito esposa de Don Francisco Rodríguez en cuya compañía vive el otorgante, lo agradecido que se halla por sus incesantes cuidados en la larga enfermedad que sufre, ha deliberado legar y lega la referida casa nº 7 y el terreno referidos a la misma su hermana Doña Josefa Tito para que las posea y goce en los muchos que la desea; previendo que si algún hermano reclamase contra este legado, deberá satisfacer a la misma Doña Josefa las cantidades que le estuviese deviendo al otorgante sea por anticipos de dinero sea por alimentos, pago de pasage…”.

Manuel Tito urriaren 19an hil zen.

Josefa Titok eta bere senarrak, mesedeak jaso eta familiaren ondarea lotzeaz gain, merkataritza-gaitasun ona zutela erakutsi zuten. Lehen eskritura hura, 1825ekoa, gorago aipatua, Zuazolarekin egindako zor bati buruzkoa izan ezik, gainerako dokumentuek Rodriguez-Titotarrak hartzekodun gisa aurkezten dizkigute. Negozioen martxa on horretan, bere alde egin zuen karlisten eta kristinoen arteko gerra zibilaren bilakaerak, 1833 eta 1840 bitartean, non lehen unetik posizionatuak egon ziren, hiria bezala, garailea izango zen liberalarekin batera.

Josefa Titok alargundu ondoren eta kobratzeke dauden zorrak erreklamatzeko sortutako dokumentazioaren arabera, eremu geografiko zabalean garatu zuten beren jarduera komertziala eta beste mota batekoa, hala nola, tropen hornidura, kredituen emakida edo kalteengatiko konpentsazioa: Jaen (1838), Cestona (1840), Donostia (1842), Madril (1845), Zaragoza (1848), Bera (1850), Gasteiz (1850), Segovia (1856), Iruñea (1856)[13].

Francisco Rodríguez 1842. urtearen amaieran hilko da, urriaren 7a baino geroago -Iruñean testamentua egin zuen eguna[14]– eta azaroaren 18a baino lehen, Josefa Titok, Rodríguezen alargunak, 14 urteko bere seme Juani Habanara bidaiatzeko untziratzeko baimena ematen dion eguna, hain zuzen ere[15]. Bidaia horren arrazoia, ziurrenik, Manuel Titok Josefaren semeei utzitako herentzia kobratzea izango zen, Matanzasen zuen “sei beltzen” salmentaren balioan zetzana. Hain zuzen ere, Francisco Rodriguezek, hil baino hiru hilabete lehenago, Tomas Irigoyen Matanzaseko bizilagunaren aldeko botere-gutuna eman zuen helburu horrekin[16].

Francisco Rodríguez hil ondoren, alargun izateak erraztu egingo dio Josefa Titori familiako gaien eta negozioen kontrol osoa. Hala adierazten dute haren seme-alabek 1858an hil ondoren ondasunen banaketari buruz sinatutako hitzarmenean: “que desde la época de la muerte del padre hasta la de la madre, corrió ésta con el manejo de todos los bienes y negocios de la casa, sin que se hubiese hecho inventario, liquidación, ni otra operación relativa a lo que hubiera dejado aquel.”[17]

Ikusi dugunez, bere senarra hil bezain laster, bere seme zaharrena Kubara bidaltzen du bere anaia Manuelen herentzia kobratzera, eta, horrela, dirua eskudirutan biltzera bideratutako erabakiak hartzen jarraituko du argi eta garbi, bere senarrari zor zizkioten kopuruak berreskuratuz[18]. Bere jabetzetako batzuk ere salduko ditu: 1843ko otsailaren 10ean Kutarro mendi altzatarrean zegoen lursail bat[19], eta urte bereko urriaren 11n Puyuelo kalean bere gurasoena izan zen orubea[20].

Baina Josefa Titoren erabakirik garrantzitsuena eta pertsonalena Jose Manuel Zuazolari berak eta bere senarrak Herreran erositako orubean xaboi-fabrika bat eraikitzeko inbertitzea izango da. Koiunturak horrelako erabaki bat babesten zuen. 1841ean, gerra karlista amaitu ondoren, aduanak kostaldera eramateak Espainiako merkatua ireki zien Gipuzkoako produktuei. Horri gehitu behar zaio bere lursailaren ondoan azpiegitura garrantzitsu bat eraikitzen ari zirela, Andoain eta Irun lotuko dituen errepide orokorra, Donostiatik igaroz, 1847ko ekainaren 1ean inauguratuko dena.

Josefa Titoren xaboi-fabrika, Rodriguezen alarguna

Altzako Udalean 1846ko azaroaren 13an aurkeztutako idazki batean, Josefa Titok Herreran etxe bat eraikitzeko asmoa adierazten du: “expone que al contacto del Riachuelo que baja al arco del Paredón Construido para el camino Real al par de la Herrera, y junto al Terreno y huerta de la propiedad de la exponente intenta construir una Casa.” Altzako errejidore presidenteak erantzun zuen ez zela bere eskumenekoa[21], eta, ondorioz, berriro helarazi beharko dio eskaera Donostiako Udalari, bi egun geroago, asmoaren deskribapen zehatzago bat eginez: “que en un pequeño Terreno que baña el agua de la mar en mareas vivas, y existe junto a las Tierras propias de la exponente, entre el Camino Carretil que desde la Herrera se dirige a Alza, poco antes de la subida, y el riachuelo que baja al arco del paredón Construido para el nuevo Camino real, al par de la misma Herrera, como a un tiro de pistola de distancia de otro paredón, por la parte del Mediodía, intenta construir una casita con objeto de establecer en ella Fabrica de Javon.”[22] Baimena eman zitzaion, baldin eta etxeak auzo-bideetako zirkulazioa eteten ez bazuen.

Geroago, 1847ko ekainean, Josefa Titok baimena eskatu zion Pasaiako portuko Itsas Armadako komandante militarrari, lursailaren inguruko itsasoak hartzen duen hondartzako lur-zati bat landatzeko, eta agintari militarrak baimena emanez erantzun zion “podía reducirse a cultivo el fangal o playa que cubre la marea que solicita Dª. Josefa Tito viuda de Rodríguez, ya que no se perjudicaba ni el puerto ni el tráfico de él.”[23]

Emandako baimenekin, urtebete geroago, fabrika berria instalatuta dago. Baina Josefa Titok finantziazioa behar du. 1847ko abenduaren 14an, Juan Queheilleren eskutik 80.000 errealeko mailegu bat lortu zuen, interesik gabe, eta urtebeteko epean itzultzeko konpromisoa hartu zuen. Horretarako, xaboi-fabrika hipotekatuko du, 111.053 errealeko balioa duena[24].

Hipoteka-eskriturarekin batera, fabrika berriaren inbentario xehatua dator:

Valor de la Casa: 41.562 r.v.

Efectos para elaborar jabón: 23.091 r.v.

• Una caldera con su borneadura: 3.487 r.v.
• Seis ídem con sus correspondientes piedras: 3.200 r.v.
• Dos hornos: 1.200 r.v.
• Un sangrador y contra ídem con sus correspondientes conductos: 5.324 r.v.
• Colocación de dichas con inclusión de materiales que a su rededor lleva: 2.456 r.v.
• Una canal seis falcas de pisones de jases y tablado de caldera: 2.100 r.v.
• Una piedra para colar, siete cubos para legías, uno de baño y su colocación con mampostería que alrededor lleva: 1.924 r.v.
• Varias menudencias necesarias: 3.400 r.v.

Género existente: 40.800 r.v.

• Quinientas cincuenta arrobas jabón elaborado y elaborándose a cuarenta y seis reales arroba: 25.300 r.v.
• Trescientos quintales barrilla a cuarenta reales: 12.000 r.v.
• Doscientas arrobas harina inferior a diez reales arroba: 2.000 r.v.
• Cal y leña: 1.500 r.v.

Efectos para hacer fideo: 5.600 r.v.

Una prensa con su olla y plato: 5.600 r.v.

Total: 111.053 r.v.

Industrializazioarekin, higieneari buruzko guztia luxua izateari utzi zion, eta bizitzako esparru guztietan oinarrizko premia bihurtu zen. Aldi berean, batez ere etxeko eta artisautzako fabrikaziotik kopuru handietan industriako fabrikaziora pasatu zen. Josefa Titoren enpresa txikia guztiz ezezaguna izan arren, eta beste batzuen ospea eta ibilbidea lortu ez bazuen ere, -adibidez, Lagarto xaboia, Lizarriturryk eta Rezolak Antiguan ekoitzia 1864tik, Titorena baino 17 urte beranduago sortua-, hari industria horretan aitzindari izatearen meritua aitor dakioke.

Inbentarioak eskaintzen digun beste datu bat da fabrikak, xaboiaz gain, fideoak ere egiten zituela. Produktu hori arraroa zen Espainiako gastronomiarentzat, garai hartan modan jartzen hasia baitzen ere. Josefa Titok elikagaien ekoizpenean egindako sartu-irten horrekin lotuta, dokumentazioak erakusten digu ogia egiten ere probatu zuela -1848ko irailaren 24an, hiriaren barruko Casa Nueva etxeko gela bat eta ogia egosteko labea alokatu zituen[25]-, emakume horren espiritu ekintzailearen beste adibide bat.

Ikusten denez, etxe-fabrikak eskaintzen zuen espazioa eta baratze bihurtutako hondartza-zatia ez ziren nahikoa egin nahi zuen jarduerarako, eta, errekatxoaren beste aldean, Peruene baserriaren jabearengan lankide bat aurkitu zuen, eta harekin lan-harreman estua izan zuen.

1850eko otsailaren 17an, Josefa Titok eta Jose Bernardo Etxeberriak, Perueneko jabeak, hitzarmen bat sinatu zuten[26], baserriaren iparraldeko fatxadari itsatsiko zaion teilape bat eraikitzea adostuz, “para objetos de su utilidad“, baldintza hauekin:

1. Etxeberriak hormak eta leihoak eraikiko ditu, Titoren argibideen arabera, eta berak ordainduko ditu atea, teilatua, egur guztia eta barruko gainerako lanak, baita leihoen burdin hesia ere.

2. Etxeberriak teilapea errentan emango du, bost urterako, okupazioaren egunetik kontatzen hasita, urtean ehun errealeko errentarekin.

3. Epea betetakoan, Titok errentamendua utzi ahal izango du, komeni bazaio, bere kabuz erabilitako material guztia ateraz, baina Etxeberriak erosi nahi izanez gero, aditu batek ezarritako prezioan, teilapea materialik atera gabe utzi beharko luke.

Bien artean zegoen sintoniaren beste adibide bat Perueneko baratzearen zati txiki baten salerosketan dugu, 1851ko apirilaren 29an egingo dena[27], honekin Tito etxe-fabrikaren jabetza behin betiko osatuta geratuko delarik.

Egun horretan bertan, Titok eta Etxeberriak hitzarmen bat sinatu zuten[28], Titok Herreran duen “xaboi arruntaren eta fideoen fabriketan” egindako produktuak garraiatzeko, bai eta fabriketatik hirira eta alderantziz egiteko beharrezkoak diren efektuak garraiatzeko ere. Hitzarmenean honako baldintza hauek adosten dituzte:

1. Josefa Tito behartuta dago Jose Bernardo Etxeberriari, edo, halakorik ezean, bere seme Jose Antoniori, fabrika horietan egindako produktuak idi-gurdiz garraiatzera, edo, alderantziz, hiritik fabriketara, elaboraziorako behar dituen efektuak.

2. Gurdikada bakoitzaren prezioa puntu batetik bestera hamar eta sei erreal beiloikoa izango da, eta itzultzean zama badu, bi hogei eta sei erreal ordaindu beharko ditu.

3. Gurdikadatzat hartzen da ehun eta hogei gipuzkoar arrobatik beherako pisua, edozein produktu izanik ere, fideoarena izan ezik; azken hori ulertu ahal izango da ehun arrobatik beherakoa ez bada eta ehun eta hogeitik gorakoa ez bada.

4. Gurdi gidariaren kontura geratzen da kateen, ateen eta bestelakoen eskubideak betetzea.

5. Tito andereak nahitaez orgazainari honako produktu hauek kargatzen eta deskargatzen laguntzeko agindu beharko du: olioa upeletan edo zahagietan, “barbilla en cerones o a granel”, potasa, itsas gatza eta irina zakuetan. Garraiatutako gainerakoa gurdizainaren kontura izango da.

6. Gurdizainak agintzen zaion edozein egunetan eta ordutan gidatu behar ditu zamak, eta hori saihesteko ez du inolako aitzakiarik erabiliko. Zamak gidatu behar dituen egunaren bezperan jakinarazten bazaio, hau da, egunsentian eraman behar baditu, bestela, bi ordu lehenago bakarrik.

7. Garraiolaria Jose Bernardo Etxeberria jauna izan behar du nahitaez, edo haren seme Jose Antonio.

8. Fideo- eta xaboi-fabriketakoak diren zamak gurdiaren oinean jasotzen diren unetik “alargun anderearen” biltegi edo fabriketan guztiz entregatu arte, Etxeberriaren kontura eta arriskuan geratzen dira, edo, hura falta bada, haren seme Jose Antonioren kontura. Erreklamatu bezain laster, edozein gertakarirengatik gerta daitezkeen kalte-galerak ordaindu beharko dituzte, eta ez zaie ezer ordainduko, ezer aitzakiatzat hartu gabe.

9. Gaixotasun-arrazoia dela eta, Jose Bernardok edo haren semeak ezin badituzte kargak zazpigarren artikuluan ezarritakoaren arabera gidatu, beste orgazain bat jar dezakete haien ordez, baina zortzigarren artikuluan adierazitakoaren berariazko baldintzapean.

10. Hitzarmen honetan aipatzen den orgazaina hitzarmenaren datatik hasiko da lanean, eta Etxeberria eta haren seme Jose Antonio bizirik daudela bakarrik luzatuko da, biak hil ziren unetik baliogabe eta inolako baliorik gabe geratuz.

Fabrikaren azpiegitura eta logistikari buruzko xehetasun horiez gain, finantzaketari buruzko xehetasun garrantzitsu batzuk ere ezagutzen ditugu. Josefa Titok 1847ko abenduaren 14an Juan Queheilleri 80.000 erreal beiloiko balioa eman zion hipoteka-mailegua bi epetan itzuliko da, lehenengo erdia 1849ko urtarrilaren 1ean eta bigarrena urte bereko abenduaren 26an[29]. Hiru urte geroago, 1853ko urtarrilaren 12an, Titok berriro ere xaboi-fabrika hipotekatzeko beharra ikusi zuen, Juan Queheillerengandik 40.000 erreal beiloiko mailegu berri bat lortzeko, lau urteko epean itzuli beharrekoa, kasu honetan urteko % 5eko interesean. Hitzartutako datan ezin izango du mailegua itzuli, eta hipoteka-betebeharra beste bi urtez luzatuko du, 1859ko urtarrilaren 12ra arte[30]. Baina, epea bete baino lehen, heriotza gertatuko zaio, 1858ko martxoaren 18an.

Hijos de Viuda de Rodríguez

Josefa Tito hil eta hiru hilabetera, ekainaren 28an, seme-alabak bildu eta euren gurasoen ondasunak banatzeko hitzarmena sinatuko dute[31]. Elkarrekin ongi moldatzen dira. Lehenik eta behin, amarekin bizi ziren seme-alaba ezkongabeek, Norberta, Juan eta Andresek, ondasun guztien inbentarioa eta balorazioa egingo dute, eta, ondoren, ahizpa ezkonduek, Teresa eta Florencia, erabaki-proposamen bat planteatuko dute, eta aho batez onartuko da. Anaiarreba ezkongabeek merkataritza-sozietate bat sortuko dute, Hijos de Viuda de Rodríguez izenekoa, uztailaren 24an eskrituratuko dena[32] eta inbentariatutako ondasun guztien administrazioaz arduratuko dena. Horrekin batera, konpromisoa hartuko dute beste bi arrebei, Teresa eta Florentziari, dokumentu pribatu batean jasotako zenbateko bat bederatzi urtez ordaintzeko, gehi % 4ko interesa.

Hijos de Viuda de Rodríguez sozietateak honako antolamendu- eta funtzionamendu-baldintza hauek bete beharko ditu:

1. Sozietatea bederatzi urterako osatzen da, eta sinadura sozialaren erabilera Juan eta Andresen esku geratzen da.

2.- Erabakiak bi botoko gehiengo osoz hartzen dira.

3. Interes- edo ordezkaritza-zatia berdina izango da hiru bazkideen artean, hiru mila hirurehun eta hogeita hamahiru errealeko, hamabi marabedi, izan ezik, Norberta andreari ordaindu behar zaiona, “denok jakinaren gainean dauden arrazoiagatik“.

4. Bazkideetako batek sozietatea uzten badu, edo, sozietatearen barruan segurua dela uste izanik, negozio guztietan ez bada arduratzen “bere ama zenarengandik heredatu dituen izen on eta kredituek eskatzen duten interes eta ardurarekin“, etxetik irten beharko du gehiengoak agintzen dion unean.

5. Sozietatea uzten duen bazkideak eskubidea izango du benetan ordezkatzen duen interesaren bi heren bakarrik erreklamatzeko.

6. Biltegiaren eta xaboi-fabrikaren mugimenduen lan materiala honela banatuko da: biltegien korrespondentzia eta zaintza Andresen esku egongo da; kontabilitatea edo liburu-edukitzailea, Andresen esku; Kutxa Andres eta Norbertaren esku; dendaren txikizkako salmentak, Norberta bakarrik zainduta; fideoak eta xaboia fabrikatzea eskatzen duten esku-hartzea eta lanak Juan eta Andresen esku.

7. Edozein kasutan, elkarren arteko harmonia eta interesen onerako, elkarri laguntzera behartuta daude.

8. Bazkide bakoitzak bere gastu partikularrak eta gastu orokorrak (mantenua, alokairuak, neskameen soldatzea, etab.) kargatzeko kontu irekia izango du.

9. Aurreikusita dagoen bezala, Juan eta Andres jaunak ezkontzen badira, eta etxekoa ez den beste gela batean bizitzen jartzen badira, kontuan hartuko da haien elikadura bertan aurreztea, eta baliokidetasuna ordainduko zaio, eskudirutan, sozietateak irauten duen bitartean.

1868ra arte[33] ez daukagu xaboi eta fideo fabrikaz hitz egiten duen informaziorik. Lehenengo aipamena apirilaren 21ekoa da, Jose Ramon Arzak Etxeberria eta Cosme Arzak Arrieta altzatarrak xaboi-etxe-fabrikan biltzen direnean Estibaus eta Amoreder[34] finken eskubideei buruzko hitzarmen bat sinatzeko, baina ez dakigu zergatik aukeratu zuten etxe-fabrika biltoki gisa.

Urte horretan amaitzen zen sozietatea eratzeko eskritura. Hiru bazkide anaia-arrebak urriaren 27an bilduko dira, Hijos de Viuda de Rodríguez merkataritza-sozietatearen jarduera beste bederatzi urtez luzatzeko[35]. Berritzeko eskriturak berritasun gutxi ditu aurreko hitzarmenarekin alderatuta. Oraingo honetan kapital sozialaren zenbatekoa zehazten da: “Hogeita hamar mila duro edo hirurogei mila ezkutu dira”.

Dokumentuak erakusten digun beste berrikuntza Andresen egoera zibilaren aldaketa da. 1863an Micaela Beraza Artetxerekin ezkondu zen, eta bi alaba izango dituzte: Francisca eta Teresa. Bi anaietako bat ezkontzeko aukera sozietatea sortu zenetik zegoen aurreikusita, eta, beraz, ez zuen ondorio handiagorik izan enpresan. Hirurek bat eginda jarraitzen zuten. Andresek, laster alargunduko zena, 1870ean, testamentua egingo zuen 1871ko azaroaren 16an, bere herentzia guztia bere bi alabei utziz eta bere anaia Juan albazea izendatuz[36]. Lau urte geroago, 1875eko abuztuaren 16an, Norbertak eta Juanek elkarrekin formalizatu zituzten beren testamentuak[37], eta oinordeko unibertsalek eta testamentu-betearazleak ezarri zituzten elkarren artean.

Urte horretan bertan, 1875ean, Andres Donostiako udal politikan zinegotzi gisa estreinatuko da. Juan 1885 eta 1886ko udal politikan ere arituko da, alkateorde gisa[38]. Juan urte horretan hilko da, maiatzaren 4an. Hiru hilabete lehenago, otsailaren 17an, bere arreba Norberta hil zen.

Baina Norberta eta Juan hil zirenerako, bi urte lehenago, 1884ko azaroaren 7an, jada gertatu zen Hijos de Viuda de Rodríguez sozietatearen amaiera[39]. Azken hitzarmena 1877an amaitu zen, baina konpainiak azken eskrituran ezarritako baldintzetan funtzionatzen jarraitu zuen.

Andres izango da sozietatea uztea erabakitzen duena, eta banaketa anaia-arrebaren arteko adostasunarekin garatuko da, aurreko hogei eta sei urteetan bezala. Sozietatearen kapitala hiru eraikin-gorputzez osatutako etxe batek eta bere baratzeak osatzen dute, Herreran, bere ama Josefa Titoren herentziatik datorrena. Gainera, etxe bat dute Legazpi kalean, hirian, sozietateak erosia. Sozietatearen likidazioa egiaztatu ondoren, Andresen aldeko zenbatekoa 83.6887,50 pezetakoa da. Kopuru horretan Herrerako baratzea duen etxearen balioa sartzen da, 4.700,39 pezetako balioarekin.

Josefa Tito amaren herentziatik abiatuta, anaia-arrebek ondarea nola eta zer neurritan handitu zuten jakin dezakegu. Sozietatea desegin eta handik urte eta hiru hilabetera Norberta hilko da, testamentuan ondare guztiak Juanen esku utziz, eta, handik hiru hilabetera, Juan hilko da. Juanen herentziari erreparatuko diogu[40].

Juanen ondasun guztien balioa 149.525,72 pezetakoa zen, honela banakatuta:

• Eskudirua: 74.334,3 pzta.
• Etxe bat Legazpi kalean, 60.000 pztan baloratua (sozietateak eskuratua, Andresek bere zatia lagako du desegite-akordioarekin).
• Herreran baratzea duen etxearen 2/3, 4.000 pezetetan baloratua. (Amaren herentzia 1/3 gehi Norbertaren herentzia 1/3. Beste 1/3 Andresena da)
• 6.663,64 pzta. balio duten letrak.
• Betiko zorraren laminak, % 4: 4.527,75 pzta.

Juanen herentzia bizirik iraun zuten hiru anaien, Teresa, Andres eta Florenciaren eta Nemesio Rodriguez Soraiz, berezko seme aitortuaren artean banatu zen. Nemesio eta Florenciari eskudirutan ordainduko diete, eta finkak Teresa eta Andresen artean banatuko dituzte. Herrerako etxeari dagokionez, heren bat Teresarentzat izango da, eta bestea Andresentzat, aurretik gainerako herena zuena.

Honela dago deskribatuta Herrerako etxea eskrituran: “Importe de dos terceras partes proindiviso de una casa con huerta, situada en el punto denominado ‘La Herrera’ jurisdicción municipal de la Población de Alza. Dicha casa se halla señalada con el número veinte y siete; consta de tres cuerpos de edificio: el primero, que dá al Norte, se compone de piso bajo, principal y desván; el segundo, que ocupa el centro, de piso bajo, principal, segundo y desván; y el tercero que ocupa el extremo del Sur, de piso bajo solamente. Mide su solar trescientos once metros y treinta decímetros superficiales y confina con el Sur con pertenecidos de la Empresa del Ferro-Carril del Norte, por el Este con un camino publico que se dirige a la Población de Alza, y por el Norte y Oeste con su huerta. Esta huerta mide una extensión superficial de setecientos veinte metros, y cincuenta y cinco decímetros superficiales, está cercada en parte por la casa y en el resto por paredes de mamposteria a cal y canto; la superficie ocupada por estas paredes es de sesenta y siete metros y trece decímetros superficiales; y confina por el Norte y Oeste con un camino de servidumbre para el caserio llamado ‘Peruene’, por el Sur con pertenecidos de la Empresa antes citada y por Este con la casa.”

Herrera 1895. urtean. Irudiaren erdian, Tito Fabrika Etxea eta baratzea.

———-

Andres, Herrerako etxearen jabe nagusia izateaz gain, Altzarekin harreman estuena izango duena izango da, landa jabetzak erosteko inbertituz. 1887tik 1896ra Larreandi, Kastillun eta Aduriz baserrien jabe egin zen[41].

Ez dakigu zehazki zein urtetan utzi zioten xaboia eta fideoak ekoizteari. Seguruenik, 1877 inguruan, 1868ko luzapena amaitzean. 1884ko desegite-eskrituran jada ez da ezer esaten. Fabrikaren memoriak, ordea, mende erdi gehiago iraun zuen auzo-etxearen izenean: 1894. urteko Altzako hauteskunde erroldan Fábrica Tito etxean hiru hautesle bizi ziren[42], eta 1934ko erroldan hamabi hautesle erregistratuta daude Fábrica Tito etxean[43]. Etxearen jabea Francisca Rodríguez Beraza zen, Josefa Tito Recalderen biloba eta oinordekoa, Gipuzkoako industrializazio modernoaren aitzindari izan zen emakume enpresaburu hura, zeinak Altzako lehen fabrika ezarri baitzuen Herreran.

---

[1] Besterik esaten ez den bitartean, bataio, ezkontza edo heriotza data guztiak Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoko sakramentu liburuetatik hartuak daude. https://artxiboa.mendezmende.org

[2] Aparicio Pérez, Celia: Poder municipal, economía y sociedad en la Ciudad de San Sebastián (1813-1855). Instituto Dr. Camino, 1991, 388. or.

[3] Gipuzkoako sakramentu-liburuetan Josefaren aitaren (1823) eta amaren (1825) heriotzak eta haren anaia Manuelena (1840) agertzen dira. Ez dugu beste lau anaien heriotzei buruzko informaziorik. Francisca Recalde amaren jaioterria ere ez dugu ezagutzen.

[4] Muñoz Echabeguren, Fermín: La vida cotidiana en San Sebastián después de la destrucción de la ciudad 1813-1816. Kutxa Fundazioa, 2006, pp. 312-316. Sada, Javier Mª: “Donostiako hiriaren historia bertako pertsonaien bidez”, Alberdania, 2002, p. 308

[5] AHPG-GPAH 3-0144,A:788

[6] AHPG-GPAH 3-0012,A:55

[7] Josefaren aitaren heriotza Lorenzo Zito bezala erregistratuta dago Lezon.

[8] Alexandro Erregimentu Inperiala, “Moskutarra”, Alexandro Errusiakoa tsarrak sortu zuen Napoleonen armadako soldadu espainiar desertoreekin. Espainiara bidalia izan ondoren, 1820ko Riegoren altxamenduaren garaipenean protagonista izan zen. https://dialnet.unirioja.es/servlet/tesis?codigo=171762

[9] AHPG-GPAH 3-0029,A:74

[10] AGG-GAO PT786,A:215r-218v

[11] AHPG-GPAH 3-0127,A139

[12] Testamentua hemen: AHPG-GPAH 3-3352,A214; eta kodiziloak hemen AHPG-GPAH 3-3352,A218-219

[13] AHPG-GPAH 3-0178,A427r; 3-0192,A004r-005r; 3-3340,A343r-344r; 3/3346,A:137; 3/346,A:241; 3/2851,A:137; 3/2851,A:183; 3/2854,A:610

[14] Dokumentua noiz eta non egin zen hemen aipatzen da: AHPG-GPAH 3/2855, A397r-400r. Testamentuaren edukia, aldiz, ez dugu ezagutzen.

[15] AHPG-GPAH 3/0178,A400

[16] AHPG-GPAH 3/0789,A:140

[17] AHPG-GPAH 3-2855,A:397

[18] 1842ko abenduaren 20an, bere senar zenaren interesen defentsan esku hartzeko botere-gutun bat sinatu zuen Udalaren aurrean, Donostiako tropen hornidurari buruzko gatazka batean. (AHPG-GPAH 3-0178, A427r), eta 1845eko urtarrilaren 8an, Josefa Titok botere-gutun bat eman zion Ignacio Barril Madrilgo bizilagunari, estatutik kobratzeko Ogasun Nazionalari eta Armadako tropei egindako kreditu eta aurrerakinen zenbatekoak, bai eta azken gerra zibilean bere ondasunetan eragindako kalte eta galerengatik ere. (AHPG-GPAH 3-0192, A004r-005r)

[19] AHPG-GPAH 3/0190,A:12

[20] AHPG-GPAH 3/0144,A:788

[21] Donostiako Udal Artxiboa, Funtsa: Altza, 040-04

[22] Ibid.

[23] Ibid.

[24] AHPG-GPAH 3/0183,A:479

[25] AHPG-GPAH 3/3340,A:244

[26] AHGP-GOAH 3/3346, A: 041r-042v

[27] AHPG-PGAH 3/3337, A: 158. Neurketa eta tasazioa 22 egunekoak dira.

[28] AHGP-GPAH 3/3337, A: 159r-160v

[29] AHPG-GPAH 3/3142,A:4; AHPG-GPAH 3/3142,A:376

[30] AHPG-GPAH 3-3150,A0009r-012v

[31] AHPG-GPAH 3/2855,A:397-400r

[32] AHPG-GPAH 3/4176,A:450

[33] Javier Mª Sadak Historia de la ciudad de San Sebastián a través de sus personajes (Alberdania, 2002, 344. or.) liburuan hauxe dio: “RODRIGUEZ, Viuda de.: Con motivo del derribo de las murallas, e laño 1868, fue necesario destruir la casa de su propiedad que estaba adosada a la mismas, por lo que fue indemnizada con 7.705,57 reales.” Zalantzarik gabe, Josefa Titoren etxea da, hamar urte lehenago zendua, eta indemnizazioa jaso zuena Hijos de Viuda de Rodríguez sozietatea izan zen.

[34] AHGP-GPAH 3/3035/100

[35] AHPG-GPAH 3/3037/330

[36] AHPG-GPAH 3/2892/517

[37] AHPG-GPAH 3/3114/29

[38] Sada, Javier Mª: Donostiako hiriaren historia bertako pertsonaien bidez, Alberdania, 2002, 272. or.

[39] AHPG-GPAH 3/3766/322

[40] AHPG-GPAH 3/3511/510

[41] Larreandi, AHPG-GPAH 3/3687/897; Kastillun AHPG-GPAH 3/3733/1004; Aduriz, AHPG-GPAH 3/3801/123

[42] Jose Antonio Vitoria Arizaga, 74 urteko nekazaria; Ramon Alkiza Elosegi, 29 urteko jornalaria; eta Jose Etxabe Sanbainenea, 48 urteko hargina. Iturria: Gipuzkoako Foru Aldundia, Probintziaren Inprimategia, 1894

[43] Celedonia Alquiza Tejeria, Anselmo Berra Alquiza, Estefanía Berra Alquiza, Juan Mª Catarain Zurutuza, Tomás Donaberea Piozaga, Bautista Echave Echeverria, Santiago Eguibar Sein, Candida Garmendia Urdangarin, Esteban Gorriaran Echeveste, Dionisia Oyarzabal, José Mª Sein Iribar, María Tolosa Calafel. Iturria: AHPG-GPAH INE 180/1 7

Herrerako plaza, 2005 aldera

Irudiak:

• “Xaboi-fabrika Herreran, 1851. urtean”: Gómez Piñeiro, Javier et al. Documentos Cartográficos Históricos de Gipuzkoa, I: Cartoteca Histórica del Servicio Geográfico del Ejército. Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia: 1994, 239 or.
• “Herrera 1895. urteko plano batean”: Donostiako Udal Artxiboa, Funtsa: Altza, 001-35
• “Casa Fábrica Tito, 1933”: Kutxateka, Pascual Marín, 8446950
• “Herrerako plaza, 2005 aldera”: Toño Marín Orozco