(1933. urtea)

Errepublika garaiko mediku eta politikaria, Gerra Zibilean errepresaliatua.

• AHM: “Mario Cordero Maldonado“, in Estibaus bloga (2017-02-14)
• AHM: “Ocho altzatarras represaliados del franquismo“, in Estibaus bloga (2016-10-27)
• Mario Cordero Altzako Tokiko Bilduman
• “Unas palabras del presidente de U. Republicana, don Mario Cordero“, Frente Popular egunkaria (1936-08-29, 5 or.)
• SEBASTIÁN GARCÍA, Lorenzo: Alfredo Espinosa Orive (1903-1937). “Detención, procesamiento y ejecución de un consejero del Gobierno Vasco“, In Sancho el Sabio, 27 (2007), 224, 240 orr..

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 56-57 orr.)

1938an, Gipuzkoako Ondasunak Konfiskatzeko Batzorde Probintzialak [1] honako espediente hauek abiarazi zituen, jatorrizko idazkeran hitzez hitz hala esaten dutenak:

• Avelino Barriola Aizpurua: Tres cuartas partes de un terreno erial sito en el monte Ulía jurisdicción de Alza.
• Ambrosio Zatarain Goya: Casería llamada “Martiategui-enea” nº 63, Casa llamada “Urarte”, Casa llamada “Urarte-chiqui”.
• Carlos Irazusta Zanoni: Crédito hipotecario de 150.000 ptas. Sobre la casa “Palacio de Bidebieta” con su portería, casa garaje, casa de máquina, invernadero y sus terrenos, menos una excepción de terreno.
• Nicolás Garmendia Arrieta: Trozo de terreno de jurisdicción de Alza. Mitad indivisa de un faja de terreno destinada a paso para la casa Frontón Alday. Casa con su garaje y terreno sobrante llamada “Villa Teresa”. Casa sin nombre y sin nº sita a la subida de la villa de Alza, en el barrio de Herrera.
• Pedro Tejería Bengoechea: Terreno herbal. Casa de campo denominada “Buena-Vista”.”
• José Iriarte Borbones: Terreno herbal.
• José Casares Larrarte (levantado embargo): Tercera parte indivisa de la casa llamada “Zoriontegui”.
• José Alquiza Arzac: Casa llamada “Casares-enea”.
• Segundo Goicoechea Elizalde: Sexta parte indivisa de cinco diez y seisavas partes de la casa sin nº denominada “Aizpurucho”.
• Pedro Tejería Bengoechea: Terreno convertido en herbal de 81 áreas 90 centiáreas comprado por 2.000 ptas. Casa de campo denominada “Buena Vista” con sus pertenecidos comprado por precio de 19.000 pts.

[1] CDMH. Comisión Provincial de Incautación de Bienes de Guipúzcoa. Sección de Créditos Intervenidos. Responsabilidades políticas. 75/00302. 1938.

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 105-107 orr. Aipatuko diren kalifikazioak, terminologia eta egitateak epaietatik beretik hartuta daude.)

1939-12-05. CABEZÓN DEL CAMPO, Francisco. 51 urte. Ezkondua. Kaudimenduna. Santanderren, gerra-kontseiluan eta prozesu sumarisimoan epaitu zuten, matxinadari atxikitzearen delituagatik, eta, 1937ko irailaren 25ean, presoaldi iraunkor eta osagarriko zigorra ezarri zioten. Frogatutako gertaera larria. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 200 pezetako kalte-ordaina ematera kondenatu du, jurisdikzio militarrean matxinadari atxikitzeagatik errudun izan ondoren[1].

1939-12-30. PASCUAL DÍAZ, Saturnino. 34 urte. Ezkondua. Kaudimengabea. 1939ko martxoaren 10ean Iruñean gerra kontseilu batek 30 urteko espetxe zigorra ezarri zion matxinada militarra egotzita. Frogatutako egitateak eta egitate larriak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 500 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalteen kalte-ordain gisa, matxinadagatik jurisdikzio militarrean errudun aurkitu ondoren[2].

1940-02-26. RODRÍGUEZ GARCÍA, Juan. Ezkondua. Izquierda Republicanan afiliatua. Non dagoen ez dakigunean. Gerra garaian, milizien kabo maila izan zuen. Frogatutako egitate larriengatik akusatua. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 500 pezeta ordaintzera kondenatzen du, kalte-ordain gisa, eta kargu publikoak betetzeko 8 urte eta egun bateko gaitasungabetzea. [3].

1940-06-15. ALQUIZA ARZAC, Luis. 39 urte. Ezkondua. Industrialari. Euskal nazionalistarekiko begikotasuna, afiliaziorik edo kargurik jaso gabe. Fronte Popularraren garaian, politikarekiko jarrera axolagabea erakutsi zuen. Eskuindarren esku jarri zen, hauek espetxeratuak izan zirelarik. Matxinatuak hirira sartu aurretik, Azpeitira joan zen, eta han altzatar presoak izanik, bitartekari lanak egin zituen bere askatasuna lortzeko. 1937ko martxotik 1939ko apirilera arte Frantziara ihes egin zuen, eta han lan egin zuen eta Frantzian errefuxiatutako itsasontzi espainiarrengatik interesatu zen, Pasaiako Portuko Armadoreen Elkarte Gremialeko presidenteak emandako argibideei kasu eginez. Frogatutako eta hain larriak ez diren egitateengatik akusatua. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 3.000 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalteen kalte-ordain gisa, arduradun politikotzat jo ondoren[4].

1941-05-31. CORDERO MALDONADO, Mario. Medikua. Izquierda Republicanan afiliatua. [5], zuzendaritza batzordeko kide izanik. Non dagoen ez dakigunean. Fronte Popularrari atxikitzea eta buruzagi lanak egitea leporatzen diote, pistolaz armatuta. Osasun komisario izendatu zuten, eta probintziako kudeatzaile lanak egin zituen. Frogatutako egitate larriengatik akusatua. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 25.000 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalte-ordain gisa eta 15 urteko erbestealdi gisa, eta ezin izango da Altza Herriko 250 km-ko erradioan bizi [6] [7].

1941-06-06. ALQUIZA ARZAC, José. Ezkondua. Langilea. EAJko afiliatua. Zuzendaritza kargua izan zuen alderdiaren barnean 1934an kargutik kendu zuten arte. Propagandista hauteskundeetan. Fronte Popularrean, modu aktiboan lagundu zuen guardiak egiten, matxinatutako tropen sarreran ebakuatu zuen arte. Bilbon, Errepublikar Armada Popularrean sartu zen, osasun-langile gisa. Santoñan preso hartu arte dihardu. Prozedura militarraren mende egon gabe askatu zuten. FET-JONSi atxikita bezala agertzen da. Frogatutako gertaerak eta hain larriak ez direnak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 200 pezeta ordaintzera kondenatzen du, erantzukizun politikoko hainbat arrazoirengatiko kalte-ordain gisa, eta kargu publikoak betetzeko 5 urteko gaitasungabetzea [8].

1941-07-28. ANSO ODRIOZOLA, Manuel. Ezkongabea. Langilea. Euskal nazionalistarekiko begikotasuna, afiliaziorik edo kargurik jaso gabe. Fronte Popularraren pean, zerbitzuak ematen lagundu zuen, igarobaimenak bidaltzen. Matxinatutako tropen sarreran Bilbora ihes egin zuen. Han, Herri Armada Errepublikanoan sartu zen, bere kinta deitua izan zenean, Ertzañan sartuz, oposizioz Teniente mailara iritsiz. Karmeloko kartzelan zaintza-lanak egin zituen, eta eskuineko presoei armak sartzen lagundu zien. Bilbo okupatu zutenean, 800 presoren buru izan zen. Adin militarrean zegoenez, matxinatutako armadan sartu zen, artilleria astuneko 6. errejimentuan zerbitzatuz, eta Bruneten zauritu zuten. Gerra amaieran lizentziaduna. Frogatutako gertaerak eta hain larriak ez direnak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 200 pezeta ordaintzera kondenatzen du, erantzule politiko gisa izandako kalteen kalte-ordain gisa eta inguruabar aringarri batekin [9].

1941-12-23. BERRONDO MÚGICA, José. Adin nagusikoa. Ezkondua. Mekanikaria. EAJko afiliatua. Alderdiko lehendakari izan zen altxamenduaren aurretik. Guardiak egin zituen Altzako elizak defendatzeko. Matxinatutako tropak sartu ondoren, langile militarizatu gisa lan egin zuen jaurtigaien fabrika batean, eta begi batean lesio bat izan zuen. Frogatutako gertaerak eta hain larriak ez direnak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 500 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalteen kalte-ordain gisa, arduradun politiko gisa [10].

[1] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.1,N.175.

[2] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.1,N.208.

[3] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.1,N.332.

[4] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.2,N.518.

[5] Egia esan, Union Republicana alderdiko kidea zen.

[6] Mario Corderoren kasua da deigarriena, zigorrik larriena baita. Gaur egun ez dakigu zer gertatu zitzaion, ebakuazioaren ondoren non zegoen ez baitakite. Causa Generalaren ustetan Frantziara ihes egin zuen, eta 1966an, oraindik ere, BOEk bere pertsonarekiko jazarpenari eutsi zion, TRPk Erantzukizun Politikoen Auzitegiak ezarritako zigorra gogoratuz.

[7]  AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.2,N.985.

[8] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.2,N.994.

[9] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.3,N.1117.

[10] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.3,N.1373.

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 91-103 orr.)

1936-10-23. RODRÍGUEZ GARCÍA, Fernando. Donostian jaioa, Altzan fusilatua 1936ko urriaren 23an. Informazioak ez du argitzen Bidebietako tiro-eremuan edo Altzako beste nonbait fusilatu zuten ala ez.[1] [2].

1937-11-28. ABASCAL PESCADOR, Felipe. Madrilen jaio eta Donostian bizi. 40 urte. Ezkondua. Tranbiarioa. Gerra-kontseiluan epaitu zuten 1937ko irailaren 27an, izaera sozialistakoa izateagatik eta greba-mugimendu guztietan parte hartzeagatik, bai eta indarkeriazko ekintzen ardura duen tranbia-batzordeko kide izateagatik ere, besteak beste, Burdinazko Zubian Ortiz Martínez de Luna tranbia-ikuskatzailearen hilketa. Lekuko gisa, CTSSko lantegietako buruzagi ohiak “muturreko masa-astintzailea” izatea leporatu dio, “Bere mehatxuengatik eta besteei eragindako asaldurengatik nabarmentzen zena”, baita enpresa-batzordean parte hartzea ere, indarkeriazko ekintzak agintzeagatik eta “Ortiz inspektorearen heriotzagatik harrotzeagatik”. Abascalek egozten zitzaizkion gertakariez ezer ez gogoratzea argudiatu zuen. 1937ko azaroaren 22an, fiskalak heriotza-zigorra eskatu zuen. Bere abokatu defendatzailea Ignacio Arzac Galardi artilleria astuneko erregimentuko artilleriako tenientea izan zen. 1937ko azaroaren 23an, Ondarretako espetxeko epaitegia eratu zen, non preso baitzegoen, eta, azkenean, heriotza-zigorra ezarri zioten, matxinada militarraren delitu astungarria egiteagatik. 1937ko azaroaren 28an fusilatu zuten, goizeko bost eta erdietan, Bidebietako tiro-zelaian[3].

1938-01-24. IBAÑEZ, Generoso. Donostiako bizilaguna. 34 urte. Ezkondua. Alderdi Sozialistako eta Trenbide Sindikatu Nazionaleko kidea (UGT). FF. CC. Vscongados tren konpainian lan egiten zuen. Zarauzko Komandantzia Militarreko zerbitzu-agenteek 1937ko irailaren 6an atxilotu zuten. Ondarretako kartzelan sartu zuten, matxinatutako tropak hirian sartu aurretik Ordena Publikoko komisario gisa jardun zuen “sozialista nabarmena” izatea egotzita. Hiru eskuindarrek akusatu zituzten, Deban preso izandakoak, salatuaren aginduz irainduak, eta, ondoren, pistola eskuan zutela, espetxea husteko agindu zien, Aranzazu-Mendi kartzela-ontzian sartzeko. Milizianoak arengatzea, eskuineko pertsonak atxilotzea eta gogor tratatzea ere leporatzen zioten, Abasolo jauregiko espetxeko burua zen bitartean. Debako Udalak herriko bizilagunen hilketa eta atxiloketen arduradun gisa salatu zuen. Guardia Zibilak 1937ko azaroaren 9an eman zuen haren berri. “Muturreko ideia aurreratuei buruzkoa zen, eta ez zen inoiz propaganda eta jokabide moral tamalgarririk egin”. Horrez gain, erantsi zuen Fronte Popularreko kide izan zela, eskuineko pertsonak iraindu zituela eta FF. CC. Vascongados geltokiko burua hil zuen herri-auzitegiko kide izan zela. 1938ko otsailaren 24an, gerra-kontseilua egin zen, eta heriotza-zigorra ezarri zitzaion matxinada militarrari atxikitzeagatik. Bidebietako zelaian fusilatu zuten 1938ko ekainaren 25eko 5:00etan, eta Polloeko hilerrian lurperatu zuten.[4].

1938-03-12. RODRÍGUEZ EGAÑA, Tomás. FF.CC. Vascongadosen faktorea. EAJko afiliatua. 1938ko ekainaren 22an Donostiako gobernadore militarraren aurrean salaketa jarri zuen Debako lekuko natural baten aurrean. Ayetamendi itsasontzian salatua aitortu zuen, Debako “Batzorde Gorriko” kide izateagatik eta beste batzuekin batera bere aitaren atxiloketaren errudun izateagatik eta armak eta munizioak edukitzeagatik. Salatuak akusazioak berretsi zituen. Ideia nazionalistetakoa izateaz akusatua, Debako batzokiko zuzendaritza batzordeko kidea eta behin baino gehiagotan Abasolo jauregiko preso eskuindarren aurrean aurkeztu izana. 1937ko irailaren 4an, gerra-kontseilua egin zen Ondarretako justizia-aretoan, eta heriotza-zigorrera kondenatu zuten matxinada militarraren delituagatik, inguruabar larrigarriekin. 1938ko martxoaren 12an, 5:30ean, Bidebietako zelaian fusilatu zuten, Guardia Zibilaren pikete baten ardurapean. Exekuzioa prentsan jakinarazi zen, gerra-jurisdikziopean[5].

1938-03-16. JIMÉNEZ GOROSTAZU, Ángel, Ezizena: Cafetín. Donostian jaioa eta Hernanin bizi zen. 28 urte. Ezkondua. 1934ko Iraultzan hogei urteko espetxealdia ezarri zioten, Zubillagako alargunaren estankoa lapurtzeagatik. Fronte Popularraren hauteskundeekin amnistiatua da. Durangon atxilotu zuten, 1937ko uztailaren 23an, agente laguntzaile bat “subjektu arriskutsutzat” jotzeagatik. Inputatu egin zituzten Miguel Garate abokatu tradizionalista, Jose Embil Hernaniko epaitegiko idazkaria eta haren emaztea hiltzea, Berenguer jeneralaren hilketan parte hartu izana – 1934an Hernanin egindakoa –, Hernaniko hiru etxeri su ematea, 1936ko uztailaren 30ean Ondarretako kartzelan izandako sarraskian parte hartu izana eta Dragones Rojos batailoiko kide izatea.
Errekete batek salatu zuen, Urnietan talde baten ondoan zihoan akusatuak eraso egin ziolako, eta auto batera igotzera behartu zutelako, beste herritar batzuekin batera, ustez Hernaniko Herri Fronteko agintarien aurrean deklarazioa aurkezteko; baina Hernani-Lasarte errepidearen tartera iristean, autotik jaistera behartu zituzten, erredurara tirokatu zituzten, bat hil eta salatzailearen anaia zauritu zuten, ihes egitea lortu arren. Teodoro Zaragueta Abalabide Hernaniko alkateak txosten bat bidali zuen, auzipetuaren arriskugarritasuna egiaztatzeko eta pistolari talde bateko buru izatea eta Loiolako kuarteletan errenditutako buruzagi eta ofizialen fusilamenduak zuzendu izana leporatzeko. Halaber, Fronte Popularraren garaian Hernanin izua eragin zuela eta esku-bonbekin mehatxu egin zuela ere leporatu zion. Txostenak zalantzan jartzen zuen Berenguerren hilketan parte hartu ote zuen, eta, gainera, honako datu hauek ematen zituen: auzipetua bananduta bizi zen emaztearengandik eta alabarengandik, tratu txarrengatik, eta José María Garín nekazariaren hiltzailea izan zen. 1937ko abuztuaren 5ean auzipetu egin zuten, eta 1937ko irailaren 25ean gerra kontseilua egin zuten Ondarretan. Epaia 1937ko urriaren 15ean iritsiko da, eta heriotza-zigorra ezarriko zaio “matxinada militarraren delituagatik, arriskugarritasun-astungarriarekin, aurrekari txarrekin, delituaren garrantziarekin, bai eta Estatuaren, Armadaren eta partikularren interesei egindako kalte larriagatik ere”. Bidebietan fusilatu zuten 1938ko martxoaren 16an, 5:30ean, eraso-zaindarien pikete batek hil zuela ziurtatuz, eta Polloen lurperatu zuten. Exekuzioa prentsan jakinarazita agertzen da, izenik gabe, gerra-jurisdikziopean[6].

1938-03-25. PARRONDO, Manuel. Ezizena: El Bizco. Cedillon jaio zen, Caceresen, eta Donostian bizi zen. 25 urte. Ezkondua. Igeltseroa. Alderdi Erradikal Sozialistako kidea. 1937ko uztailaren 30ean atxilotu zuten Donostian, Larrinagako espetxetik ihes egin ondoren, 1937ko ekainaren 22an, eta Ondarretara eraman zuten. CNTko kide izatea eta matxinatuak sartu ziren egunean Loiolako kuarteletan gizon talde batekin batera aurkeztu izana leporatzen diote. Horrez gain, terrazak gotortzen laguntzea eta aurre egin zieten eskuineko pertsona talde baten aurka tiro egitea leporatu zioten. Ondoren, inguruko etxeak miatu eta ehizarako hainbat arma konfiskatu zituzten. Ondoren, Irungo buruzagitza hartu zuen, eta miliziano gisa aritu zen. Matxinada lehertzean miliziano talde baten buru Oiartzunera joan izana ere leporatu diote. Akusatuak baieztatu egin zuen gertatutakoa, baina miaketak eta tiroketa bere burua defendatzeko izan zirela argudiatu zuen, sua nondik zetorren jakiteko. Hilabete eta erdi geroago prozesu sumarisimoan sartu zen. 1937ko irailaren 18an, Valladolideko auzitegiak “betiko espetxeratzera eta erabateko desgaikuntza duten interdikzio zibileko osagarrietara” kondenatu zuen; baina epai horrek aurkako hiru boto partikular jaso zituen, eta heriotza-zigorra ezarri behar zitzaiola uste zen, miliziano-taldeen buru izateagatik, Loiolako kuartelen etxeen aurka tiro egiteagatik, milizianoek beren ardurapean egindako desmaneak eta faxista batzuk hil izanaz harro egoteagatik. Epaia berrikusita, 1937ko azaroaren 12an heriotza-zigorra ezarri zitzaion. 1938ko martxoaren 25ean fusilatu zuten, 5:30ean, Bidebietako tiro-eremuan, eta Polloen lurperatutako mediku alferez batek heriotza ziurtatu zuen[7].

1938-05-28. URALDE, Antonio. Gasteizen jaioa. 41 urte. Ezkondua. Langabea. CNTn afiliatua. Ondarretan atxilotu eta espetxeratu zuten 1937ko urriaren 30ean. Clara Llanosek Donostiako Segurtasun eta Zaintza komisarian salatu zuen 1937ko azaroaren 17an, eta Fronte Popularreko “CNTko buruzagi nabarmena” izatea, Groseko Korazonisten komentuko herri-auzitegian parte hartu izana eta armatuta joatea leporatu zion. Hark, halaber, Maria Sagues eta haren seme Jesus Goicoechea haren auzokideak atxilotu izana eta haren senarra, Julian Martinez, Ondarretan preso hartu izana leporatzen zion. Uraldek aitortu zuen guardia armatuak egin zituela komentuaren aurrean leku horretan zegoen janari-biltegia zaintzeko, eta aurretik lapurtu egin zutela; gainerako akusazioak ukatu egin zituzten. 1938ko urtarrilaren 11n, goizeko bederatzietan, gerra kontseilua egin zen. Heriotza-zigorrera kondenatua, matxinada militarraren delituagatik. Ondarretako espetxera itzuli zen, eta 1938ko maiatzaren 12an eman zioten epaiaren berri. Milizianoen buruzagi gisa jardun zuen Donostian matxinatuen sarreran, etxeetan arpilatzeak egin zituen eta eskuineko pertsonak atxilotu zituen. Halaber, gau horretan bertan hildako pertsona bat hitzez mehatxatu zuen CNTren kuartelean, eta ezin izan zen frogatu hilketan parte hartu zuen ala ez. Epaia Bidebietako tiro-eremuan eman zen 1938ko maiatzaren 28an[8].

1938-06-01. CANAL RUIZ, Miguel. Pasai San Pedron jaioa. CNTn afiliatua. Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 1ean. Bere exekuzioa prentsan iragarri zen, Itsas-armadaren jurisdikziopean[9] [10].

1938-06-01. PRADOS FERNÁNDEZ, Raimundo. Pasaiakoa. Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 1ean. Bere exekuzioa prentsan iragarri zen, Itsas-armadaren jurisdikziopean[11] [12].

1938-06-01. YANGUAS HERNÁNDEZ, Domingo. Pasai San Pedron jaioa. 36 urte. Arrain-saltzailea ofizioz. UGTko afiliatua. Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 1ean. Bere exekuzioa prentsan iragarri zen, Itsas-armadaren jurisdikziopean[13] [14].

1938-06-25. DE LA HUERGA, Eusebio. Donostiako bizilaguna, Castro Gonzalokoa, Zamora. 40 urte. Ofizioz zerbitzaria. La Alianza (UGT) sindikatuko kidea. 1937ko urriaren 4an atxilotu zuten, falangista batzuen salaketaren ondoren, altxamendua baino askoz lehenago “bere ideiengatik nabarmendu zen elementu izugarri gorria” izateagatik. Salatzaileak jazarri izana leporatzen zien, hamaika pezetako pentsioa ordaintzera behartu izana eta Loiolako kuartelen aurkako erasoan aktiboki parte hartu izana, baita dinamitaz betetako kaxak eta fusil batekin armaturik ibiltzea ere. Akusatuak ukatu egin zituen akusazioak eta La Alianza sindikatuan afiliatuta zegoela onartu zuen. Ez ziren salaketa bakarrak izan. Beste lekuko batek “buruzagi gorri nabarmena” izatea leporatu zion, Donostiako alde zaharraren defentsan nabarmendu izana, eta zerbitzarien elkartean armak eta lehergailuak banatzea. Horrez gain, Mª Cristina hotela balioko guztia lapurtzeagatik eta harrapakina Kale Nagusiko Hotel Central (UGTko milizien kuartela) milizia-jantokietara eramateagatik jarritako salaketa ere gehitu behar izan zen. Akusatuak berriro ukatu zituen gertakariak, baita armak eraman izana ere. 1938ko azaroaren 18an, prozesu sumarisimoan sartu zuten, komunista izatea eta Mª Cristina hotelaren erasoan parte hartu izana, eskuindarrak jazarri izana eta matxinada militarrari atxikitzea egotzita. Ondarretan espetxeratu zuten, gerra-kontseiluaren zain, eta lanerako eskubidea eman zioten 1937ko abenduaren 21ean. 1938ko urtarrilaren 10ean, gerra-kontseiluan epaitu zuten, eta heriotza-zigorra ezarri zioten. Bidebietako tiro nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 25ean, auzitegiko medikuaren txostenean jasotzen denez.[15].

1938-06-25. LARRAZA, Luciano. Leitzan jaioa, Nafarroan. 28 urte. Ezkondua. Sarrailagilea. Arrasaten atxilotu zuten, 1937ko azaroaren 11n, Juan Los Santos Arnedo koinatuarekin batera, biak ere desertoreak izatea egotzita. “Erruztatuek etsaien armadara pasa zirela adierazi zuten, irratian gorriak irabaztera zihoazela entzun zutelako”. Exekuzioa Bidebietako tiro-eremuan egin zen, 1938ko ekainaren 25eko bost orduetan, eta Donostiako Polloe hilerrian lurperatu zituzten[16].

1938-06-25. LOS SANTOS ARNEDO, Juan. Andosillan jaioa, Nafarroan. 20 urte. Ezkongabea. Ikaslea. Luciano Larraza koinatuarekin batera atxilotu, epaitu, zigortu eta exekutatu zuten, baldintza berberetan[17].

1939-10-18. GONZÁLEZ ROJO,  Félix Salvador. Errenteria. [Erreferentzia: RODRIGUEZ OÑATIBIA, Amaia: Errenteria 1936-1945. II. Liburukia. Errenteriako Udala, Aranzadi Z.E., 107-109 orr.]

1939-10-30. AZURMENDI LÓPEZ, Juan. Heriotza-zigorra ezarri zioten. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatua 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[18].

1939-10-30. ESCRIBANO GARCÍA, Agustín. Heriotza-zigorra ezarri zioten. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatua 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[19].

1939-10-30. GARCÍA NOGALES, Jacinto. Hernanin jaioa. Sozialista. Ondarretan giltzapetua eta heriotza-zigorrera kondenatua. Bidebietako zelaian fusilatu zuten 1939ko urriaren 30ean, goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[20]. Aizpururen arabera, ez zuten inoiz fusilatu[21].

1939-10-30. MOLA URTASUN, Pedro. Errenteria. Ezkondua. Arotza. CNTn afiliatua. Castejongo (Nafarroa) familia batetik dator. 1937ko azaroaren 24an atxilotu zuten Donostian, Julio Arruti izeneko bizilagun batek salaketa jarri zuelako. Biteri Eskoletako herri-jantokietako buru izan zen, eta, gauez, checa bihurtutako Jesusen Bihotzaren komentuan lan egiten zuen. Zalantzazko txostenengatik, Vila koronelaren eta haren semearen hilketetan parte hartzea edo bertan egotea leporatzen diote, baita pistola bat aurkitu izana ere. Bere buruzagien aginduz eskopeta bat eraman zuela eta erregimen berriarekiko begikotasunik ez zuela aitortu ondoren, krimenak izan zirela adierazi zuen, baina krimen horietan parte hartu izana ukatu zuen. Matxinada militarragatik epaitua eta 1938ko uztailean heriotza-zigorrera kondenatua. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatu zuten 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera. Polloen lurperatu zuten, Suizidioen Koadroa kalean, 2. ilara, 1 zkia., 1.a[22].

1939-10-30. URQUIOLA ORTUETA, Marcelino. Heriotza-zigorra ezarri zioten. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatua 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[23].

1940-08-27. IGLESIAS ANSAÑO, Luis. Gironan jaio eta Donostian bizi zen. 55 urte. Ebanista. Donostiako Udaleko zinegotzi sozialista ohia. Orihuelako (Alacant) Espetxe Nagusian atxilotu eta espetxeratu zuten, Luis Prado Fraile Donostiako Falangeko buruzagi ohiaren hilketa leporatzen zioten salaketa baten ondorioz; izan ere, Ondarretako ziegatik atera eta espetxeko patioan bertan exekutatu zuten. Kargudunen artean, 1936an zinegotzi kargua izan zuen, UGTko buru izan zen eta Ondarretako kartzelako zuzendari izan zen hilketa ugari izan ziren garai batean. Horrez gain, Kursaaleko espetxeko fusilamenduetarako zerrendak egitea eta sabotaje-ekintzak egitea, Orihuelako hilketetan esku hartu izana, 1937ko azarotik otsailera bitartean Errepublikako Herri Armadako Bizkaiko ofizial izan izana eta Durangon eskuineko pertsonen atxiloketetan parte hartu izana leporatu diote. Ondarretan preso egon ondoren, Gerra Kontseiluan epaitu zuten 1940ko apirilaren 27an, Gipuzkoako Auzitegiko Jauregian.[24]. 1940ko abuztuaren 27an fusilatu zuten, goizeko seietan, Bidebietako zelaian[25].

Data? RODRÍGUEZ EGAÑA, Tomás. Deba. 28 urte. [IRIGOYEN, Felix: “Rafael Rodríguez Egaña”, in Deba aldizkaria, 5. zenbakia (1986 Negua), 41-47 orr.]

[1] EGAÑA SEVILLA, Iñaki. Los crímenes de Franco en Euskal Herria. Txalaparta. 2009. 454. or.
[2] Ikus RODRÍGUEZ GARCÍA, Juan, Atzeguardian hildakoak.
[3] BADIOLA ARIZTIMUÑO Ascensión. La represión franquista en el País Vasco. Cárceles, campos de concentración y batallones de trabajadores en el comienzo de la posguerra. UNED (2015), 148. or.
[4] Ibidem, 149. or.
[5] Ibidem, 150. or.
[6] Ibidem, 146-147. orr.
[7] Ibidem, 151-152. orr.
[8] Ibidem, 147-148. orr.
[9] PORTUGAL ARTEAGA, Xabier. Pasaia 1931-1939: Zanpatuen oroimina / Pasaia 1931-1939: La memoria de los vencidos. Pasaiako Udala. 2007. 104. or.
[10] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokuklik-en: “Fichero de represaliados y presos en cárceles franquistas, con detalle de las condenas y, en su caso, asesinatos”.
[11] PORTUGAL, op. cit., 105. or.
[12] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokuklik-en: “Fichero de represaliados y presos en cárceles franquistas, con detalle de las condenas y, en su caso, asesinatos”.
[13] PORTUGAL, op. cit., 105. or.
[14] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokuklik-en: “Fichero de represaliados y presos en cárceles franquistas, con detalle de las condenas y, en su caso, asesinatos”.
[15] BADIOLA, op. cit., 151. or.
[16] Ibidem, 152. or.
[17] Ibidem, 152. or.
[18] EGAÑA, op. cit., 120. or.
[19] Idem.
[20] Idem.
[21] AIZPURU, Mikel; APAOLAZA, Urko; GÓMEZ, Jesús Mari; ODRIOZOLA, Jon: El otoño de 1936 en Guipúzcoa: Los fusilamientos de Hernani. Alberdania. 2007, 259. or.
[22] EGAÑA, op. cit., 119-120. orr.
[23] Ibidem, 120. or.
[24] La Voz de España, 1940-04-27.
[25] BADIOLA, op. cit., 148-149. orr.

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, pp. 71-76)

AMAT IRIBARREN, Segismundo. 1918ko soldadualdikoa. 1938ko otsailaren 9an sartu zen Frantzian, Bartzelonatik. Altzako 1. Konpainia Gorriaren borrokalari ohia. Elosun (Araba) zauritu zuten 1936ko abenduaren 21ean, eta El Sition (Bilbo) ospitaleratu zuten. Erabateko ezgaitzat deklaratua. Giltzadura erradiokubitalaren ankilosia eta erradiazio karpianoaren osatu gabea du ezkerreko aldean, gerra-ekintzagatik. Beste dokumentazio batean aipatzen da lanerako zailtasunak dituela, ez dagoela diruz lagunduta, diagnostikoari % 20ko baliaezintasuna gehitzeaz gain. Beste dokumentu batek honako hau gaineratzen du: % 50 h. A. F. ezkerreko besoan. Paralisi erradiala. Ikusi Frantziako kontzentrazio-esparruetan barneratutako pertsonen zerrenda.

APAOLAZA ECHEVARRÍA, Sebastián. 24 urte. Altzan jaioa. Jornalaria. Ezkongabea. JSUko kidea. Iparraldetik dator. 1935. urtearen soldadualdikoa. 23. Batailoia, metrailadoreen taldea. 1937ko otsailaren 25ean Asturiasko frontean zauritutakoa. Bartzelonako Auzitegi Mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du. Pairatzen du: eskuineko izterreko anputazioa batez besteko herenean.

ARRILLAGA, Ángela. Altzan jaioa. 38 urte. Bizibideak: 750 libera hilean. Azterketa normala igaro du Angel de Guirreche doktorearen ginekologia-kontsultan

ARTOLA, Luis. 19 urte. Altzan jaioa. La Roseraien ospitaleratua. Ohiko kontsulta egin zuen. Kontsulta kopurua: 1. Luis de Aztorki otorrinolaringologoak artatua. Bada bigarren kontsulta bat ere, Luis Arriolaren izena duena (pertsona bera?), Asteropia akomodatiboa eta astigmia a diagnostikatua, Luis López de Abadía oftalmologoak artatua.

ARZAC OLAIZOLA, Matías. 20 años. Altzan jaioa. Gozogilea. Ezkongabea. UGTko afiliatua. Iparraldetik etorria. 1938ko soldadualdikoa. Brigadako soldadua, 8. Batailoia, 3. Konapinia. Euzkadiko Armada. 1936ko azaroaren 2an zauritu zuten San Pedro de Norako frontean (Asturias). Bartzelonako Auzitegi Mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du eskumuturreko nerbio kubikoko kitzikaezintasun elektrikoa duelako.

ERQUICIA, Vicente. Altzan jaioa. 31 urte. La Roseraien ospitaleratua. Kontsulta pasatzen du, eta ezkerreko esternokleidomastoideoaren kontrakturaren ondoriozko tortikolisa diagnostikatzen zaio. Gonzalo de Aranguren zirujauak operatuko du 1939ko uztailaren 12an. Geroago, bigarren kontsulta bat egin zioten, zirujau berarekin, eskuin aldeko esternokleidomastoideoaren kontraktura pasmodikoa zuelako. Ebakuntza 1939ko abuztuaren 21ean egin zioten.

FERRERO DOMINGO, Baltasar. 24 urte. Altzan jaioa. Ile-apaintzailea. Ezkongabea. UGTko afiliatua. Iparraldetik etorria. 1934ko soldadualdikoa. 3. Batailoia, Euzkadiko Armadaren metrailadoren 3. konpainia. Elorrioko frontean zauritu zuten 1937ko maiatzaren 2an. Bartzelonako Auzitegi Mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du. Biriketako Fimia aktiboa du

GALARDI ECHEVESTE, Juan Ignacio. Iparraldetik etorria. 1934kosoldadualdikoa. Celta Batailoiko gudulari ohia. Otxandianoko frontean zauritu zuten 1937ko apirilaren 1ean. Bartzelonako Auzitegi mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du. Eskuin eskuko Atrofia dauka. Kontzentrazio-esparruetatik igaro ondoren, La Roseraie ospitalera eraman zuten 1939ko ekainaren 18an. Hiru kontsulta mediko egin zituen Nicolas Ochandiano odontologoarekin, eta txantxarra sendatu zitzaion. 1939ko abenduaren 1ean Ilbarritzeko mutilatuen egoitzan sartu zen eta 1940ko urtarrilaren 31n baja eman zioten Baionako Blanpignongo Poudreriera lanera joateagatik. Ikusi Frantziako kontzentrazio-esparruetan barneratutako pertsonen zerrenda.

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Fabriciano. 46 urte. Altzan jaioa. Alderdi Komunistako kidea. La Roseraien ospitaleratua. Kontsulta pasatuko du, Roman Pereiro medikuntza orokorreko espezialistak artatuko du, eta sukar-erreumatismo akutua diagnostikatuko diote. Ilbarritzeko mutilatuen egoitzan sartu zuten 1939ko uztailaren 15ean, eta urte bereko abuztuaren 18an irten zen. Ikusi Frantziako kontzentrazio-esparruetan barneratutako pertsonen zerrenda.

URQUIJO ANDUAGA, Jaime. 36 urte. Altzan jaioa 1908ko uztailaren 11n eta Errenteriako bizilaguna. Ezkonduta dago eta 5 seme-alaba ditu. Ribadesellatik (Asturias) dator, eta 1938ko irailaren 31n sartu zen Frantzian. 11. Dibisioko kapitain laguntzailea Etxanon (Zornotza) zauritu zen maiatzaren amaieran. Zornotzako Ospitalean eta Frantziako Leremboure klinikan ospitaleratzen dute. Eskuineko birikaren beheko lobuluan txertatutako metraila dauka, aldizkako erreflexu mingarrien abiapuntua.

VAREA, María Pilar. 22 urte. Altzan jaioa. Inolako bizibiderik gabe. Luis de Asterki otorrinolaringologoarekin kontsulta bat egin zuen, eta otitis sub-akutua diagnostikatu zioten.

ZAPIRAIN GOICOECHEA, Antonio. 39 urte. Altzan jaioa 1902ko apirilaren 29an eta Errenteriako bizilaguna. Ezkonduta dago eta bi seme-alaba ditu. Galdaragilea. Santanderretik etorri eta Frantzian sartu zen 1937ko abuztuaren 19an. Sarjentua 50. Dibisioan, San Andres Batailoian, 1. Konpainia, 1. Sekzioa. Zauritu egin zuten Kalamuan, Eibarren, 1936ko abenduaren 27an. Durangon, Gernikan, Bilboko San Luisen eta La Roseraien ospitaleratua. Ezkerreko besaurrearen anputazioa du. Ilbarritzeko egoitza, Bidart. Kontsulta ere pasako da, Luis de Aztorki otorrinolaringologoak artatua, Hipertrofia amigdalak eta landaretzak diagnostikatuz. 1939ko uztailaren 11n operatuko dute. Ondoren, bigarren kontsulta bat egingo zuen, “Normaltzat” jotzen zena, eta Ignacio de Garaycorta dermatologoak artatuko zuen. Eusko Jaurlaritzaren Gizarte Segurantzaren onuraduntzat jotzen duen dokumentu bat ere badago.

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 38-45 orr.)

“Mirakruzeko checa” izenekoari buruzko informazioa Causa Generaletik dator[1]. Checa[2] La Asunción komentuan zegoen, eta bertako agintariek konfiskatu egin zuten, mojak etxetik atera ondoren. Checa izateari dagokionez, informazio ofiziala kontraesankorra da. Checaren kontrolaren ondorioz, Batzordeak zuzenean bere gain hartuta eta zonaldeko fakzioetako (CNT, IR eta EAJ) guardiek babestuta, pentsarazten du tokiko kartzela moduko bat izan daitekeela, checa baino gehiago. Atxilotuen testigantzen arabera, ez zen ez galdeketarik ez torturarik egon, milizianoek egindako tratu txar eta hitzei buruzko aipamen gutxi batzuk izan ezik –batez ere, Gandásegui gotzainak eta haren laguntzaileak jasandako bultzadak eta umiliazioak–, eta, oro har, komentarioak positiboak dira. Gatibu kopuruari dagokionez, hamabostetik gorakoa da. Horien artean, honako izen hauek nabarmentzen dira:

ABACENS OLALLA, Pedro. Helbidea: Villa Bi-Semiac, Altza.

ARAMBURU, Luis. Altzako Udalaren kontularia.

CASARES LARRARTE, Santiago. Helbidea: Nafarroa etorbidea 39, 1.a, Altza.

CAUDEVILLA, Valerio. Kapilaua, Gandásegui artzapezpikuaren laguntzailea.

CORTADI IRIZAR, José. Helbidea: Marrus baserria, Altza.

ECHEZORTU BEITIA, Juan. Altzako udaltzaina[3].

ELIZALDE. Hornidura-langilea 40ko hamarkadan.

GANDÁSEGUI GORROCHÁTEGUI, Remigio. Valladolideko artzapezpikua.

GÓMEZ, Luis. Tranbia Konpainiako langilea.

MÁS, Fernando. Altzako Udal Epaitegiko idazkaria.

MENDIZABAL, Juan. Altzako Udalaren idazkaria.

MERINO LACARRA, Amadeo. Botikaria. Botika Herrera 15, 1. helbidean.

SÁNCHEZ. Tranbia Konpainiako langilea.

TEJADA Y SÁEZ DEL PRADO, Juan Bautista. Altzako senatari erretiratua eta monarkiaren azken alkatea. Ricardo eta José María semeekin batera gatibu hartu zuten. Helbidea: Villa Iruña, Intxaurrondo.

ZUGASTI AROCENA, Anselmo. Helbidea: Aizpurucho, Altza.

[1] EAH, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 4.

[2] Jatorrian “VCheKa”, Kontrarreboluzio eta Sabotajearekin Borrokatzeko Batzorde Aparteko Panrusaren siglak, sobietar inteligentzia politiko-militarreko lehen zerbitzuaren izena. Errepresio-jardueratik, atxiloketetatik eta exekuzioetatik abiatuta, polizia sekretuaren definizio gisa orokortu zen izena. Ondoren, Espainiako gerra zibilean, atxiloketak, galdeketak, torturak edo epaiketa sumarisimoak egin ziren alderdi eta sindikatuen egoitzak izendatu zituen.

[3] Amadeo Merino presoaren lekukotasunaren arabera (CGko IV Checas), bera atxilotu aurretik, Echezortu preso egon zen bertan, eta bere izena gogoratzen ez bazuen ere, Udaleko udaltzain zaharrena zela aipatzen du.

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 62-64 orr.)

Bilbotik atzerrira ebakuatutako adingabeetako batzuk, Euzkadiko Jaurlaritzako Gizarte Laguntza Sailak egindako txarteletan erregistratuak, Frantziara bidali ziren[1] [2] eta beste batzuk SESBera[3] [4] –Hainbat Habana lurrunetan joango lirateke[5]–. Hona hemen izenak:

ISTÚRIZ FERNÁNDEZ, Catalina. 5 urte. Altzan, 1930eko abenduaren 1ean jaioa. Gurasoak/Tutoreak: Julian eta Sabina. Helbidea: Plazuela de San José 1, 4. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

ISTÚRIZ FERNÁNDEZ, José. 1925eko uztailaren 6an jaioa. Pasaiakoa. Gurasoak/Tutoreak: Julian eta Sabina. Helbidea: Plazuela de San José 1, 4. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

ISTÚRIZ FERNÁNDEZ, Julia. 1927ko martxoaren 12an jaioa. Altzan jaioa. Gurasoak/Tutoreak: Julian eta Sabina. Helbidea: Plazuela de San José 1, 4. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

MARTÍNEZ BALDA, Agustina. 12 urte. 1925eko otsailaren 12an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: María Balda. Helbidea: Camino del Refugio, Begoña 3-2. esk., Bilbo. SESBera ebakuatua.

MÚGICA ESPONDA, Manuela. 5 urte. 1931ko abenduaren 29an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Manuel Mújica Iturrizar. Helbidea: Henao 23-5º, Bilbo. Frantziara ebakuatua.

MÚGICA ESPONDA, María. 7 urte. 1929ko azaroaren 5ean jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Manuel Mújica Iturrizar. Helbidea: Henao 23-5º, Bilbo. Frantziara ebakuatua

REGUERA ALONSO, Atanasio. 7 urte. 1930eko apirilaren 15ean jaioa, Herrera, Altza. Gurasoak/Tutoreak: Francisco Reguera López. Helbidea: Arabasterra, Sopela (Bizkaia). Frantziara ebakuatua.

RODRÍGUEZ GARCÍA, Benita. 11 urte. 1925eko abenduaren 16an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Esperenciador Rodríguez Gibaja. Helbidea: María Díaz de Haro 34, Portugalete (Bizkaia). Frantziara ebakuatua.

RODRIGUEZ GARCIA, José Ernesto .10 urte. 192eko azaroaren 5ean jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Esperenciador Rodríguez Gibaja. Helbidea: María Díaz de Haro 34, Portugalete (Bizkaia). Frantziara ebakuatua.

SAGARZAZU MERINO, Marcelino. 8 urte. 1929ko abuztuaren 24an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: José Sagarzazu Echelecu. Helbidea: kale Nagusia 38, 1. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

SALVADOR PÉREZ, María Ángeles. 7 urte. 1930eko urtarrilaren 30ean jaioa, Herreran, Altza. Gurasoak/Tutoreak: Justo Salvador Durango. Helbidea: Gran Vía 18, Bilbo. SESBera ebakuatua.

SANTAMARÍA CONDE, María del Carmen. 5 urte. 1932ko otsailaren 3an jaioa, Pasaia-Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Isidro Santamaría Porras. Helbidea: Urazurrutia 17, 3. ezk., Bilbo. SESBera ebakuatua.

Euskalmemoria[6] fundazioaren webgunean atzerrira ebakuatutako haurren hiru izen aipatzen dira, baina informazioaren jatorria eta informazio gehiago aipatu gabe: Nekane Elizalde Elizalde, Sebastián Elizalde Elizalde –agian anaiak– eta Martínez Balda, izenik gabe –agian Agustina Martínez Balda –.

[1] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Francia”.

[2] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Francia”.

[3] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niños españoles evacuados a la URSS”.

[4] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Rusia (URSS)”.

[5] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Rusia (URSS) en el vapor Habana”.

[6] “Niños/as evacuados/as al extranjero”. Euskal Memoria Fundazioa.

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 67-71 orr.)

Ondorengo zerrenda Frantziako kontzentrazio-esparruetako barneratuen fitxategi-bildumatik abiatuta egin da[1], erbesteko Euzkadiko Gobernuak egina. Funts beretik datozen beste iturri batzuk, hala nola Afrikako kontzentrazio-esparruetako fitxategiak[2] eta Bram[3], edo erbestean dauden euskal marinelen fitxategia[4], orri-oinean adierazita geratzen dira.

ALKAIN MENDIZABAL Luis. 18 urte. Herrerakoa[5]. Ikaslea. UGTko afiliatua. Euskadin, gudari; Katalunian, kabo. Campo de Judes-en (Sept-Fons) 1939ko apirilaren 1an barneratua; eta Campo de Gurs, Ilot D. 1939ko ekainaren 1ean Al ilot-era eraman zuten. B.24. Gº 3.

AMAT IRIBARREN, Segismundo. 43 urte. Altzan jaio zen 1897ko ekainaren 10ean. Jornalari, merkatari, upelgile. Ezkongabea. UGTko afiliatua. Euskadin: Karl Liebcknecht batailoian gudari, Altzako 1. Konpainia Gorria. Katalunian: Soldadu. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien; Le Barcarès, Ilot H, Pabeiloi 12; eta Gurs, Ilot A, Bª 10, Gº 3º. Gerrako mutilatua. Deklaratua: erabateko ezgai. Gaixotasuna: giltzadura erradiokubitalaren ankilosia eta erradiazio karpianoaren ankilosia, ezkerreko aldean.

ANABITARTE ALTUNA, Celestino. 37 urte. Altzan jaioa. Eusko Abertzale Ekintzako afiliatua. Esparru hauetan barneratua: Argeles, eta Gurs, Ilot D, Bª 6, Gº 3º[6].

ARBONA EGUILUZ Enrique. 25 urte. Altzan jaioa. Zurgin. EAJko afiliatua. Euskadin, artilleriako gudari Donostian[7]. Katalunian, soldadu D.E.C.A. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 16 eremuan; Gurs, Ilot C, Bª 10, Gº 1º.

AZURMENDI URRESTARAZU, José. 19 urte. Altzan jaioa. Afiliazio politikorik gabe. Argeles kontzentrazio-esparruan barneratua[8].

BEITIA TXAKARTEGUI, Eusebio. 24 urte. Herreran jaioa, Altza. Saregile. UGTko afiliatua. Katalunian, soldado. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 16.  eremua; eta Gurs, Ilot B. Txilera ebakuatua 1939ko uztailaren 31n.

BERRA SÁEZ, José. 29 urte. Altzan jaioa. Izquierda Republicanako afiliatua. Katalunian, teniente. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, eta Gurs, Ilot B, 11. barrakaren burua. 1939ko ekainaren 15ean aztertu zuten esparrukoko tailer mekanikoan.

CALVO CERGUEIRAS, José. 31 urte. Altzan jaioa. Marinela. CNTkoafiliatua. Katalunian, teniente. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 14. eremua; eta Gurs, Ilot C, Bª 11, Gº 2º.

GALARDI ETXEBESTE, Iñaki. 26 urte. Pasaia/Altzan jaioa[9]. Bulegaria. Alderdi Komunistako eta UGTko afiliatua. Euskadin, 30.  batailoi Celtan gudari, 3. konpainia. Kabo. Katalunian, pentsiodun mutilatua. Erabateko ezgaitzat joa. Eskuineko eskuko atrofia dauka. Esparru hauetan barneratua: Argeles, Gernika-Berri azpi-esparruan, 1939ko martxoaren 30ean; eta Gurs, Ilot A. La Roseraie ospitalera eraman zuten, eta handik Ilbarritzeko gerrako mutilatuen egoitzara.

GALARRETA HERNAIZ, Félix. 26 urte. Altzan jaioa. Idazlaria. UGTko afiliatua. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 16. eremua; eta Gurs, Ilot C, Bª 2, Gº 3º.

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Fabriciano. 47 urte. Altzan jaioa. Saregilea, Alderdi Komunistako kidea. Gerrako elbarria. Biriketako lesioa du. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 10. eremua; Le Barcarès, Ilot C; eta Gurs, Ilot A, Bª 10, Gº 5º. 1939ko ekainaren 4an Frantziako Ospitalera eraman zuten, eta La Roseraie ospitalera eraman zuten 1939ko uztailaren 14an. (ikusi Altzako Fronte Popularreko kideen zerrenda)

GONZÁLEZ SUANCES, Bernardo. 20 urte. Santanderren jaioa, eta Altzatik joana. Ezkongabea. Afiliaziorik gabekoa. Sugin D-23 dragaminetan. Zabbeus Makagnasseus-en[10], Tunisian[11] barneratua.

GUAL ABELLANEDA, Valentín. 33 urte. Altzan jaioa eta Errenteriako bizilaguna. Jostun ebakitzaile. UGTko eta Alderdi Komunistako afiliatua. Euskadin, Larrañaga Batailoiaren Komandante Intendentea. Katalunian, Intendentziako Kapitaina. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 12. eremua; eta Gurs, Ilot C, non Intendentzia-buru gisa jardun zuen.

ISTURITZ FALCÓN, Eugenio. Altzan jaioa. Karrozagilea. UGTko afiliatua. Euskadin, gudari. Katalunian, Infanteriako soldadua. Esparru hauetan barneratua: Arles-sur-Tech; Le Barcarès, 2. eremua; Gurs, Ilot D, Bª 11, Gº 2º[12].

PINTO SARDÓN, Isaac. 41 urte. Hermedes (Palencia) herrian jaioa eta Altzako bizilagua duela 20 urte. Zurgina. Alderdi Komunistako kidea. Euskadin, Gipuzkoa Batailoiaren gudaria, Lotuneak eta Transmisioak. Katalunian, pentsionista elbarria. Guztizko ezgai deklaratua. Gaitza: Nefritis. Esparru hauetan barneratua: Argeles, mutilatu gisa erreklamatua, 3ª lista Sete nº 159; eta Gurs, Ilot A, Bª 19, Gº 3º.

PORRAS MARTÍN, Juan. 41 urte. Donostian jaioa eta Altzako bizilaguna. UGTko afiliatua. Katalunian, Intendentzia, ganaduak. Ogibidea: Enplegatua. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 13. eremua; eta Gurs, Ilot C. Bordelen bizi den anaiak erreklamatua, errekuperatu eta hara doa 1939ko maiatzaren 4an.

SÁNCHEZ FERROL, Antonio. 29 urte. Caramiñal (Coruña) herrian jaioa eta Altzatik etorria. Ezkondua. Gaitutako sugilea. UGTko afiliatua. Sugilea Donostia bouan. Gurs esparruan barneratua[13].

[1] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: «Ficheros (Gurs)».

[2] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en los Campos de Concentración de África”.

[3] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en el Campo de Concentración de Bram”.

[4] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de marinos vascos exiliados con finiquitos a diciembre de 1937”.

[5] Zalantzazkoa. Agian ez da Altzako Herrera, Bizkaiko Zallakoa edo beste Herrera bat.

[6] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en el Campo de Concentración de Bram”.

[7] Agian Donostiako Artilleria astunaren 3. Erregimentuko kide izan dela esan nahi du.

[8] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en los Campos de Concentración de África”.

[9] Beste dokumentu batzuetan Juan Ignacio Galardi Echeveste bezala agertzen da, Altzakoa zein Pasaiakoa.

[10] Ziurrenik transkripzio akats bat. Tunisiako zelaiaren izena Meheri-Zebbeus zen.

[11] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de marinos vascos exiliados con finiquitos a diciembre de 1937”.

[12] AHE. Archivo Histórico del Gobierno Vasco. En Dokuklik: “Fichero de internados en los Campos de Concentración de África”.

[13] AHE. Archivo Histórico del Gobierno Vasco. En Dokuklik: “Fichero de marinos vascos exiliados con finiquitos a diciembre de 1937”.

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 105-107 orr. Honako zerrenda hau Memoria Historikoarekin lotutako proiektuetako zerrendetan agertzen joan diren izenez osatu dira, bai eta digitalizatutako lanbideetatik eta dokumentazio judizialetik, hemerotekatik eta AHMk bildutako testigantzetatik ere.)

• ALQUIZA USOBIAGA, Anastasio. Flechas Azules Hispaniar-Italiar Dibisio Mistoko legionarioa. 1939ko urtarrilean erori zen, ziurrenik Katalunian.
• AMUNDARAIN ORBEGOZO, Vicente. Leongo frontean eroria.
• ARZAC, Álvaro. Soldadua Sagardia zutabean. Santanderreko frontean borrokan eroria.
• BERRA ZAPIRAIN, José. Altzan jaio eta bizi zen. Saseta batailoiko gudaria. Sollubeko frontean erori zen 1937ko maiatzaren 17an[1].
• CARRERA ALTUNA, José María. Altzan jaio eta bizi zen. Elizalde burdindegiko langilea. Teruelgo Alcorisa Ospitalean hil zen, frontean jasotako zaurien ondorioz. Bere arimaren aldeko meza egin zen Altzan, 1940ko martxoaren 31n.
• DORRONSORO LEUNDA, Pedro. 25 urte. Altzan lurperatua 1937ko urriaren 1ean. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[2].
• ERDABIDE, Juan. 25 urte. Altzan lurperatua 1936ko abuztuaren 1ean. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[3].
• FRAILE MARTÍN, Juan. 17 urte. Altzan lurperatua 1936ko uztailaren 27an. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[4].
• GALARRAGA SEGUROLA, Francisco. Altzan jaio eta bizi zen. Gudari, unitate ezezagunean. Elgetan eroria 1937ko apirilaren 6an[5].
• GERBOLES FERNÁNDEZ, Francisco[6]. 23 urte. Altzan lurperatua 1936ko abuztuaren 19an. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[7].
• GARIN MUTILOA, Pablo. 22 urte. Altzan lurperatua 1936ko irailaren 9an. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[8].
• IBARZÁBAL ARIZMENDI, Francisco. 20 urte. Altzako bizilaguna. Artilleriako Erregimentu arinaren 12. zenbakiaren kaboa. Aragoiko frontean erori zen. Altzan lurperatua 1938ko apirilaren 1ean[9].
• MARICHALAR, Pablo. Laudas baserrikoa[10]. 1937an Bizkaian eroria. Bere hileta Altzan egin zen 1937ko uztailaren 1ean.
• ROTETA ARRIETA, Marcos. 24 urte. Altzan 1938ko apirilaren 21ean lurperatua. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[11].
• RUIZ ALMANDOZ, VICENTE. 22 urte. Erreketea. Helbidea: Ibarbia Etxea (Herrera). Donostiako Ospitale Militarrean hil zen 1936ko urriaren 15ean, abuztuaren 25ean Oiartzungo frontean izandako zaurien ondorioz. Altzan lurperatua 1936ko urriaren 18an[12].
• SALVADOR MONDARAIN, José. Altzan jaioa. UGT. Marinela Vendavalen (1936ko urria) eta Nabarran (1937ko martxoa). 1937ko martxoaren 5ean, 27 urte zituela, Matxitxakoko guduaren ondorioz borrokan erori zen[13].
• SERRANO GONZÁLEZ, Joaquín. Artillero. Monreal del Campon hil zen, Teruelgo probintzian, 1938ko apirilaren 25ean..

[1] VARGAS ALONSO, Francisco Manuel. “Gudaris guipuzcoanos en el “Euzko Gudarostea”. In: Bilduma 13. Ayuntamiento de Errenteria (1999). 228. or.
[2] AHMDSS. H-03408-05: 75. or.
[3] Idem.
[4] Idem.
[5] VARGAS, op. cit., p. 229.
[6] Abizena Jarboles izan zitekeen, eta ez Gerboles. Beharbada, Juan Jarboles Fernández altzatarren familiakoa, Mauthausenetik bizirik atera zena.
[7] AHMDSS. H-03408-05.
[8] Idem.
[9] Idem.
[10] Labeas/Laguras baserria, Mirakruz Gainan.
[11] AHMDSS. H-03408-05.
[12] Idem.
[13] PARDO SAN GIL, Juan. Euzkadiko Gudontzidia. La Marina de Guerra Auxiliar de Euzkadi (1936-39). Untzi Museoa-Museo Naval. Donostia-San Sebastián, 2008, 248-257 orr.

Luis Manuel Irisarri Piquer Donostian jaio zen 1908ko ekainaren 21ean eta 1936ko azaroaren 10ean fusilatu zuten. Salvadorren eta Ramonaren semea, familia Lodosako herri nafarrekoa zen jatorriz. Familia Donostiara bizitzera etorri zen eta, geroago, gurasoak banandu egin ziren. Luis Manuelek aitaren alde egin zuen, eta gainerako anai-arrebek, Valentinak, Miguelek eta Manuelek nahiago izan zuten amarekin geratu.

Aita Salvador Donostiako udaletxearen garbitzailea zen, eta Luis Donostiako udal gas enpresaren langilea. Luis, gainera, soinujole ona zen eta, enpresako lanez gain, inguruko jaiak akordeoia erabiliz animatzen aritzen zen.

Luisek Intxaurrondoko Basotxiki baserriko Manuela Garmendia Iriarte ezagutu zuen. Elkarrekin harremanetan hasi ziren eta alaba izan zuten, Nieves. Umea 1934ko irailaren 13an jaio zen.  Nievesen jaiotza jakinarazi zioten unean, Luis akordeoia jotzen zebilen Aieteko santakrutzetan.

Urtebete geroago, bikotearen bigarren haurra jaio zen, Salvador, baina jaio baino hilabete batzuk lehenago, 1935eko martxoaren 27an, Altza-Buenvista epaitegian ezkondu ziren.

Gerra Zibila lehertu zenean, Luisek ez zuen alde egin eta bere familiarekin batera Basotxikin jarraitu zuen. Ez dago haren jarduera edo inplikazio politikoari buruzko daturik, baina frankisten Donostia hartu zutela bi hilabetera, Luis Intxaurrondoko Zubiaurre tabernan zegoela, soldadu batzuekin furgoneta bat bere bila iritsi zen, atxilotu eta eraman egin zuten. Etxera itzuli ez zenez, Manuela Zubiaurrera bertaratu zen, eta Ondarretako kartzelara eraman zutela esan zioten. Hurrengo egunean, Manuela Ondarretako kartzelara joan zen senarrarekin arduratuta eta ordurako ez zegoela esan zioten. Goizaldean fusilatu egin zuten.

Luis Irisarriren heriotza-ziurtagirian 1936ko azaroaren 10ko heriotza-data jasoa dago, eta heriotza tokia Donostia. Heriotza arrazoia ez du esaten.

Ez zuten beste berririk izan, harik eta farolari batek lurrean, Villa Iruña parean, Luisen nortasun agiria jaso zuen arte. Dokumentuaren jabea Intxaurrondokoa zela egiaztatzean, Zubiaurre tabernan utzi zuen, eta Manuelari eman zioten. Horren ondorioz, Villa Iruña Pasaia aldeko errepidean dagoenez, fusilamendua Oiartzunen egin zutela pentsatzera eraman du familiak.

Hala ere, Pellizar baserri-sagardotegiko Pakita Anabitarteren testigantzak dioenez, Luis Irisarri fusilatzea Hernanin gertatu zen. Bere osaba, Juan Jose, Mons-eko likore-fabrikan lan egiten zuena, kamioneta bat zuen. Frankistek kamioneta konfiskatu zuten eta bera gidari bezala ere eraman zuten, Antiguako Miramar jauregiko zalditegietara. Egin behar izan zituen zerbitzuen artean, bere kamioian Ondarretako kartzelako presoek Hernanira fusilatzera eramatea zeuden. Horietako batean, atxilotuen artean Luis Irisarri ezagutu zuen. Hori kontatzerakoan, Pakitak ez zuen Irisarriren abizena gogoratzen, baina bai Basotxikiko Garmendia familiakoa zela. Juan Josek ez zuen fusilatzen ikus, soldaduek presoak kamioitik jaitsarazi eta eraman ondoren, kamioek itzultzeko bideari ekiten zioten. Pakitak dio denbora asko igaro zela osaba hura kontatzera animatu zen arte.

Manuela ama gazteak, bi urteko eta urtebeteko bi seme-alabekin, egoera latz horri aurre egin behar izan zion. Senarrak udal gas fabrikan lan egiten zuenez, udaletxera joan zen laguntza eske, baina jaso zuen erantzuna umiliagarria izan zen: seme-alabak adopzioan ematea iradokitzeaz gain, Boulevardeko erretreteak garbitzeko lan egiteko aukera eskaini zioten.

Oinaze eta babesgabetasun horren erdian, Basotxikitik gertu, Mons Etxean bizi zen Nieves ahizparen laguntza jaso zuen, eta bi urteko Nieves txikiaren zaintzeaz arduratu zen. Salvador umea,  urtebetekoa, Basotxikin geratu zen amarekin. Sei urteren buruan, Manuelak bere bizitza berregin zuen; Froilan Aldanondorekin ezkondu eta Angelita alaba eduki zuten.

Nievesek ez zuen inoiz bere aitarekin gertatutakoaz hitz egiteko aukerarik izan amarekin. Nieves izeba izan zen, Nieves neskatoa hamahiru/hamalau urte arte zaintzeaz gain, aitaren historia kontatzeaz arduratu zena.

2014ko maiatzaren 31n, Donostiako Udalak frankismo garaiko fusilatuen senideei omenaldia egin zien, eta udaletxeko aretoan hartu eta oroitzapenezko intsignia txiki bat eman zieten. Halaber, “Duala” eskultura inauguratu zen, fusilatuaren izenarekin.