Kategoriaren artxiboa: Heraldika

Arriaga oinetxea

Kokapena

Arriaga (Harria) parkea, 43.319312, -1.931106

Dokumentazioa

Aipamenik zaharrena: 1465. [1]

Aldaerak: Historian zehar, orubeak Arriaga izena hartu du. XVII. mendearen amaieratik aurrera, leinuak orubea galdu zuenean, abizenak Arrillagako aldaera hartuko zuen, eta etxeak Arriaga izaten jarraituko zuen. Arriya forma herrikoia, Arriagaren ahozko aldaera bat da. Hortik eratortzen dira Arriya-zar eta Arriya-berri izenak, Udalak, euskararen gramatika eta ortografia arauen aplikazio zalantzagarri batean, Arrizar, Arriberri eta Harria bezala finkatu dituenak.[2]

Deskribapena

Arriagako oinetxea, Behe Erdi Arotik, Altza Herriko etxe nagusietako bat izan da.[3]

Muino baten goialdean dago, eta bere jabetzak Casaresekoekin lerrokatzen ziren ekialdetik, Donostia eta Errenteria lotzen zituen galtzadarekin edo errege-bidearekin hegoaldetik, Herreraraino mendebaldetik, eta iparraldetik La Herrerako senadiaren ertzeraino, Pasaiako badian.

XVIII. mendean, Arriaga etxea Altza Herria banatzen zen “partido” baten buru eta izena da, Urumeako (Altzabasoa) mendi frankoetatik (egungo Altzabasoa) eratorritako produktuen banaketan parte har dezaketen etxeen zerrenda egiten duen 1764ko dokumentu batean jasotzen den bezala. Arriagako Partiduaren barruan honako etxe hauek daude: “Arriaga, Casares, Thomasenea, Aiete, Darieta maior, Darieta menor, Berra, Mirabarquera, La casa de Martiarena, Choco, Ancho, Bercullene, Sagastiburu, Retiro, Escalantegui, Miranda de abajo, Badona, Molino de Albernat”.[4]

Jatorrizko baserritik bakarrik armarria eta karobia geratzen dira. Armarria etxearen orubean kokatuta dago.

Armarria zatitua dago, goialdean, urrezko eremu batean, zuhaitz berde bat, fruitu gorriekin, eta alboetan bi panela gorri; behean Calatravako gurutze bat, urrezkoa, eremu gorrian: “Un escudo partido en faja, en lo alto un árbol verde con su fruto de majuelas rojas, y a los lados dos panelas coloradas, una a cada lado, en campo de oro, y en punta que es abajo una cruz de Calatrava, de oro, en campo rojo, en memoria de la cruz milagrosa que apareció en las batallas de las Navas de Tolosa que se ganó a los moros, por haberse hallado en ella un hijo de esta Casa” [5].

Karobia lekuz aldatuta. Jatorriz errepidearen ondoan zegoen, Roteta aldera. Etxebizitza ere bazen.[6] (ikus Karobia).

1826an, Juan Antonio Roteta Yrazuk Arriaga etxea erosi zuen almonedan, 101.000 benetazko biloaren truke. Ondorengoek etxe berri bat eraikiko zuten beren lurretan 1912an, Arriaga-berri, eta berrogeita hamar urte geroago Roteta deituraren izena daraman auzoa eraikiko zuten.

Izen aipagarri batzuk

Harria parkea

Arriaga baserria 80. hamarkadaren amaieran hutsa eta utzia zegoen, bertan eraikitzeko zeuden eraikuntza proiektuen zain. Egoera horretan zegoela, alde batetik heroinomanoen gune bat bilakatu zelako eta bestetik Altzan berdeguneen eta ekipamenduen aldetik zeuden gabezi handiak zeudelako, auzokide batzuk parke baten beharra aldarrikatu zuten Udalaren aurrean. Baserriak sua hartu zuen 1987. urtean [7] eta Udalak auzokideen eskaerak aintzat hartuz, parkea sortzeko proiektua martxan jarri zuen eta Joaquin Montero arkitektoak 1989. urtean gauzatu zuen.[8]

Donostiako Udalaren ondarea babesteko Plan Berezian (HOEBPE) bakarrik armarria eta farolak daude babestuak, F mailarekin.

Erreferentziak

sortze data: 2016-05-30 / eguneratze data: 2024-09-27

Larratxao baserria

LARRATXAO (6D, desagertua)

Dokumentazioa: 1531; ; 1577; 1620; 1626; 1703; 1719 Larrachau; 1764; 1782; 1860 Larracho; 1861; 1863; 1862; 1894.

Oharrak: Oinetxea. Jatorrizko kokapenaren inguruan ikus LARREANDI.

LARRACHAO

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997), 83, 95 orr.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.

ZAPIRAIN, David; MORA, Juan Carlos: Altza: De los cubilares al Concejo. Formación y características del régimen jurídico-político altzatarra. Artiga Bilduma 1. Altzako Historia Mintegia (1996), 26 or.

sortze data: 2012-12-04 / eguneratze data: 2021-01-17

Larrerdi oinetxea

Kokapena: Altzagaina (43.31719, -1.93602)

Dokumentazioa

  • Lehen aipamena: Abizenarena: 1442 Mª Perez de Larrerdi[1]; Etxearena: 1561 Larraerdi
  • Aldaerak: 1626 Larraerdi; 1719 Larrerdia; 1861 Lardi; Lardi-aundi
  • Oharrak:
    • Oinetxea
    • Ikus Arzak

Erreferentziak

sortze data: 2012-12-03 / eguneratze data: 2021-02-08

Miravalles (Milles) baserria

MIRAVALLES (5F, hondatua)

Dokumentazioa: 1465; [1523 Pedro de Miraballes]; [1604 Miguel de Miraballes]; 1635; 1703; 1719; 1764; 1782; 1861; 1863; 1862; 1824 Miravientos[1]; 1894 Miravientos.

Oharrak: Oinetxea. Armarria dauka.

[1] MUJIKA, op. cit., 268. or..

HERRERAS MORATINOS, Beatriz: Altza Historia y Patrimonio. Artiga Bilduma 4, Altzako Historia Mintegia (2001), 33 or.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997), 95 or.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida de Altza a través de sus actas municipales (1843-1900). Artiga Bilduma 5. Altzako Historia Mintegia (2002), 55 or.

ZAPIRAIN, David; MORA, Juan Carlos: Altza: De los cubilares al Concejo. Formación y características del régimen jurídico-político altzatarra. Artiga Bilduma 1. Altzako Historia Mintegia (1996), 23 or.

sortze data: 2012-11-04 / eguneratze data: 2016-06-14

Casares, oinetxea

Kokapena

Arriberri, 43.317922, -1.928516

Deskribapena

Casares Altzako oinetxe garrantzitsuenetako bat da, 1986. urtean kultur etxeko zerbitzuak eskaintzeko zaharberritua eta moldatua.

Jauretxe dotore bat da, bakartua, oinplano angeluzuzenekoa, ia karratua, eta lau isurkiko teilatua du. Estilo barrokoa (XVIII. mendekoa). Beheko solairua, solairu nagusia eta teilatupea ditu. Nabarmentzekoa da fatxada nagusiaren uniformetasuna. Leihoak harrizko harlanduz inguratuak daude, inpostak ditu eta armarria erdiko posizio batean kokatua dago. Hormak harlangaitzezkoak dira, luzituak, eta baoen ertzak eta eskantzuak harlanduzkoak dira. Fatxada nagusian platabandak banantzen dira, eta beheko solairuko muturretako hutsuneak bao dinteldunez osatuta daude, eta jatorrian sarbideak zirenak. Balkoiak kareldunak lehen solairuan eta leihoak ganbaran. Eraikinaren erdiko ardatzak sarrera handia du beheko solairuan. Sarrerako atari nagusian, erdiko zutabe bat dauka, mainel moduan jarrita, eta zapata duena.

Casares abizenak protagonismo handia izan du Altzako bizitza politiko, erlijioso eta ekonomikoan, Erdi Arotik gaurdaino. Lizaso genealogistaren arabera, Casares leinua Gipuzkoako zaharrenetakoa da leinu horren seme batek Tolosako Navas de Tolosako guduan parte hartu zuen 1212an. Dokumentaturik dagoen abizenaren aipamenik zaharrena 1390. urtekoa da eta, etxearena, 1465ekoa.

Etxaurrean erakusten duen armarria haren nobleziaren erakusgarria da. Lau kuartelak ditu. Lehenengoan eta laugarrenean basurde ibiltari bat darama zilarrezko (zuria) fondoarekin, eta bigarrenean eta hirugarrenean urrezko gaztelu bat fondo gorriarekin. Behealdean, “AQUI ES CASARES” idazkuna zizelkatuta darama

Dokumentazioa

  • Abizenaren lehen aipamena: 1390 (Casares; Casalega). Etxearen lehen aipamena: 1465.
  • Dokumentuak Altzako Tokiko Bilduman: Casares
  • Irudiak ATBn: Casares
  • Kultur Etxea ATBn: Casare-Tomasene

Erreferentziak

Babes erregimena: C

sortze data: 2012-10-03 / eguneratze data: 2021-03-10

Espartxo baserria

Espartxo Ametzagainaren hego magalean dago, Urumea ibaiaren eskuineko ertzean, Ubarako bidearen eta zubiaren ondoan. Historian zehar Altzaren mugapean egon da eta bere ondoan Altza eta Donostiaren arteko 4. mugarria aurkitzen da.Dokumentuetan aurkitzen dugun etxe honen lehen aipamena  1719. urtekoa da, Berwickeko dukearen setioaren ondorioz kaltetutako jabetzen zerrendan, eta bertan Vicenta Pasola ageri da etxeko jabe gisa.

Urte batzuk beranduago, 1736. urtean, Gipuzkoako Agiritegi  Orokorrean dagoen dokumentu batean aurkituko dugu Espartxo, oraingoan Miguel de Arrago eta Jose de Gaiztarroren arteko auzi batean, baserriaren banaketa zela eta.

Data horietatik aurrera, Espartxo Altzako etxe zerrenda guztietan agertuko da,  -San Martzialen eliztarrak, Urumeako zilegi mendien etekinen banaketa, izendegietan…- , gaur egun arte.

Dokumentuetan jasotzen den etxearen izena “Esparcho” izaten da, batzuetan “Esparchu” bezala ere idatzi da eta behin bakarrik “Esparta”. Ez dakigu izena nondik datorren.

Etxaurrean figura nabarmen bat dago, armarri moduan kokaturik, atentzioa deitzen duena. Felix Elejaldek dio san Kristobal irudikatzen duela eta Txomin auzoan bizi izan zen Jose Lopetegi eskultoreak egina dela, baina, Lopetegi 1896. urtean jaio zenez eta 1912. urtea (Espartxoko zubiaren eraikuntzaren data) baino lehenagoko argazki batean figura bertan ikusten denez, zalantzan jarri behar da baieztapen hori eta bai irudiaren jatorria eta baita zer irudikatzen duen ere ezezaguna izaten jarraitzen du.

Gorago aipatu den bezala, Altza eta Donostiaren arteko laugarren mugarria etxe ondoan kokatuta dago. Mugaketa hori, orain arte egin den azkena, 1939. urtekoa da, baina, dagoeneko 1818. urtean, Altzak Diputazioaren aurrean independentzia eskatzeko idatzitako eskabidean Espartxo aipatu zuen bere lurraldearen mugetako bat bezala.

Espartxo, bestalde, ontziraleku txiki bat zeukan, beste gauzen artean ibaiertzaren alde batetik bestera igarotzea erraztuko lukeena, zubia eraiki arte. Zubia 1912ko irailaren 15ean zabaldu zen, Mesedetako Amaren Erietxearekin batera eta honi zerbitzua emateko.

2010. urtean Donostiako Udalak ordura arte Plan Orokorrean zeukan babesa kendu zion Espartxori.

Erreferentziak:

Iturria: Iruñeko Elizbarrutiko Artxiboa, Moreno, 2511/18, 1320 eta segidako folioak

Espartxo Altzako Tokiko Bilduman

Espartxo Estibaus blogean.

Espartxo Behin batean Loiolan liburuan:

IX. Casas, caseríos y palacios

ESPARTXO. Caserío convertido en casa de vecindad. En el “antiguo límite” con Altza. Es uno de los que solicitó pertenecer a la parroquia de Sagrado Corazón. Tuvo un conocido puerto fluvial.

X. Txomin-Enea, honen ingurunea eta bertako biztanleak

“Erdialde gainean dorrea eta kantoian armarria dituela ageri da aspaldiko argazkietan Txomin-txiki. Zenbait erliebe han daude Gil-enean, eta San Kristobalen ezkutu ederra Espartxo etxean: Joxe Lopetegi irudigilearen lanak, batak eta bestea.”

“Joxe Lopetegi irudigilearen odolekoak izan ziren gogoratzen diren Espartxo baserriko biztanle aspaldikoenak. Esan bezala, etxe horretan zegoen San Kristobalen ezkutu bikaina. Hona izenda daitezkeen beste zenbait etxe: Olazaldegi baserria, RENFE tunelaren ondokoa: Bideondo, Hipikan dagoena: Kapoene (etxeberriaterrena, Hipika egin behar zela eta, bidegabekeriaz jabegoa kendu izan zitzaien haiena), Antzieta, Bernartegi, Kristobaldegi-txiki, Uba, Ubagoia (Urkizutarren etxea), Ubegi (Garmendiatarrena), Laskinene (ganaduzale onen etxea), Plazentzi (Ibarburutarrena).”

“Ezinbestez, sagardotegi eta tabernak gogoan jasotzekoak dira: Oiartzabal-darrek zuten Espartxo-ene sagardotegia: Antzietan, Etxeberriatarrak… “Bar Joxe Mari”, Paskoaldegi-berrian kokatua: “Bar de el medio”, Gonzalezena. Honen alaba Marisol, irrati-telebistan, izen zabaleko esataria izan zen. “Bar Shanti”, Benta-berrin zegoena: “Beste aldekoa”,ostera, bere garaian, tea egin eta saltzen zuen.”

Espartxo zubia

Zubi hau joan den mendearen hasieran eraiki zen Espartxo izeneko baserri eta portuaren ondoan kokatutako ibi batean. Ibia Donostiako Loiola eta Egia barrutien eta Altza herriaren ertzean edo mugan zegoen; Altzak adibidez, mugartea beti mugarrituta izan zuen eta Espartxo Baserriaren ondoan zuen muga (baserri hau Altzakoa izan zen beti). 1934an (Altzako hiribildua hiriari anexionatuta geratu zen urtean) (sic), udal-mugarteen mugaketa egin zen eta, testigantza bidez jasota geratu zenaren arabera, zubi honen eskuineko estriboan udal-mugarteen mugaren 2 zenbakiko mugarria kokatuta zegoen. Zubi honi “Espartxoko Zubia” deitu izan diote beti inguruko baserritar guztiek. “Txomineko Zubia” izena ere erabili ohi da, hiri-inguruneko pertsonek batez ere. Izen horiez gain, “Kuartelatzeko Zubia” eta “Puente de la Casera” izenak ere erabiltzen dira. Azken hau oso ezaguna da eta gaztelaniaz hitz egiten dutenen artean erabiltzen da bereziki.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997), 95 or.

TELLABIDE AZKOLAIN, Josu: “Ezagutzen al duzu Altza?” In: Hautsa Kenduz VI (2001), 63-84 orr.

La odisea del mojón: http://www.diariovasco.com/20080504/san-sebastian/odisea-mojon-20080504.html

sortze data: 2012-10-03 / eguneratze data: 2016-06-09

Parada oinetxea

(Arg.: Iñigo Landa, 2014)

Kokapena

Mirakruz Gaina, 43.321017, -1.949030

Dokumentazioa

  • Abizenaren lehen aipamena: 1261 Gonzalo de la Parada
  • Etxearen lehen aipamena: 1465
  • Aldaerak: La Parada, 1616, 1637, 1638, 1703; 1782 Parada abajo; 1861 Parada-bea.
  • Oharrak: Oinetxea. Armarria dauka.

Deskribapena

(Arg.: Joxerra, 1987)

XVII. mendean fundatutako baserria. Egun, hiri ingurunean murgilduta dago eta bi bizitzarako erabilera du. Hiru fatxada libre eta mehelin fatxada bat ditu. Fatxada nagusia nabarmendu egiten da azpaduretan, barlasaietan eta inpostetan dituen silarriengatik, eta bi isurkiko zurezko faldoien azpian dagoen erdiko ezkutuagatik. Behe oinaz, lehen oinaz etaestalkipeko oinaz osatzen da, eta estalkiaren mendebaldeko erdiaren berrikuntza bereizten da. Behe oineko baoak garaje sarbide gisa aldatu dira. Alboko fatxada entokatutako harlangaitz hormakoa da, kanpoko eskailera du eta haren baoetako batzuk ez dira jatorrizkoak. Lorategira ematen duen hegoaldeko fatxadak balkoi jarraitu bat du teilatu hegalaren azpian jabaloien bidez eutsita eta bi sarbiderekin.

Erreferentziak

  • HERRERAS MORATINOS, Beatriz: Altza Historia y Patrimonio. Artiga Bilduma 4, Altzako Historia Mintegia (2001), 28-29 orr.
  • LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.
  • ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997), 19,22,27,45,95 orr.
  • ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida de Altza a través de sus actas municipales (1843-1900). Artiga Bilduma 5. Altzako Historia Mintegia (2002), 59, 74 orr.
  • TELLABIDE AZKOLAIN, Josu: “Ezagutzen al duzu Altza?” In: Hautsa Kenduz VI (2001), 63-84 orr.
  • ZAPIRAIN, David; MORA, Juan Carlos: Altza: De los cubilares al Concejo. Formación y características del régimen jurídico-político altzatarra. Artiga Bilduma 1. Altzako Historia Mintegia (1996), 23 or.

Babes erregimena: A

sortze data: 2012-10-03 / eguneratze data: 2021-03-11

Berra baserria

BERRA (4G)
Dokumentazioa: 1390 [Berra; Bera; Presa]; 1465; [1523]; [1555]; 1620; 1626; 1635; 1703; 1719; 1764; 1782; 1805; 1861; 1862; 1863; 1894 Berra-goya.
Oharrak: Oinetxea.

Altzako Tokiko Bilduma: http://altza.info/multzoa/?z=Berra_oinetxea

“Berra, communa d’Italia” In: estibaus.info (2009)

“Moneda y Berra: Distintos caminos, un mismo final” In: estibaus.info ( 2003/10/..)

HERRERAS MORATINOS, Beatriz: Altza Historia y Patrimonio. Artiga Bilduma 4, Altzako Historia Mintegia (2001), 33 or.

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: Altzako euskarazko kronikak (1921-1936). Artiga Bilduma 7. Altzako Historia Mintegia (2010), (K 51,161)  27,130 or.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997), 19, 27, 34, 35, 77, 95 or.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida de Altza a través de sus actas municipales (1843-1900). Artiga Bilduma 5. Altzako Historia Mintegia (2002), 57 or.

TELLABIDE AZKOLAIN, Josu: “Ezagutzen al duzu Altza?” In: Hautsa Kenduz  VI (2001), 63-84 orr.

ZAPIRAIN, David; MORA, Juan Carlos: Altza: De los cubilares al Concejo. Formación y características del régimen jurídico-político altzatarra. Artiga Bilduma 1. Altzako Historia Mintegia (1996), 23, 26 orr.

sortze data: 2012-10-03 / eguneratze data: 2016-06-09

Arzak oinetxea

ARZAK (6F)
Dokumentazioa: 1465; 1537 Arçaque; 1545; 1620; 1626; 1626 Arçac suso; 1635; 1703 Erzac susso; 1719 Arzaque; 1771; 1764 Arzac suso; 1782; 1860 Arzaque; 1861; 1862; 1863; 1894 Arzaca.
Oharrak: Oinetxea. Armarria dauka etxaurrean.

ARZAC, ARTZAKA, ARZACA

Erreferentziak:

AGINAGA, Iñaki: “El caserío Artzaka” In: estibaus.info (1996/01/..)

AHM: “Zabalaga oinetxea (Hernani), eta Arzak-tarrak“. In: Estibaus bloga (2021-06-22)

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: Altzako euskarazko kronikak (1921-1936). Artiga Bilduma 7. Altzako Historia Mintegia (2010), (K 53,101)  29, 80 orr.

ARZAC, Juan Mari: “Centenario” In: estibaus.info (1997/01/..)

ARZAC, Jorge: “Casa solar Arzac – Artzaka“. In: Youtube

BARRERO ARZAC, Fernando: “Retorno a Altza (I)” In: Hautsa Kenduz VIII (2005), 169-181 orr.

GUERRA, Juan Carlos: “Apellido vasco de origen gascón, quizás relacionado con artz “oso” artza «pedregal». En Alza (Gip.). Colores: oro; árbol, verde; oso, negro; gallo, negro; cresta, roja.”

IÑIGO: “Arzach, Harzak, harzack, harzach, arzak” In: estibaus.info (2012/03/11).

LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr.

MORA, Juan Carlos; ZAPIRAIN, David: “Altza-Arzak: una historia compartida” In: Hautsa Kenduz IV (1997), 81-102 orr.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997), 27, 95 orr.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: La vida de Altza a través de sus actas municipales (1843-1900). Artiga Bilduma 5. Altzako Historia Mintegia (2002), 55, 75 orr.

ROQUERO USSIA, Mª Rosario: “Querella criminal contra Juan Angel de Arzac Parada (1738). De Philipa de Iribarren por estrupo” In: Hautsa Kenduz XI (2011), 23-32 orr.

ZAPIRAIN, David; MORA, Juan Carlos: Altza: De los cubilares al Concejo. Formación y características del régimen jurídico-político altzatarra. Artiga Bilduma 1. Altzako Historia Mintegia (1996), 23, 26 orr.

sortze data: 2012-03-22 / eguneratze data: 2022-04-19