Kategoriaren artxiboa: Historia

Casares, Segundo

José Segundo Casares Larrache (Altza, 1866-06-02 / Donostia, 1938-01-12)

  • Alkate: 1909-1910, 1916
  • Bera alkate zela Altza Herriak “Villa” titulua eskuratu zuen, 1910. urtean.
  • “Granja Avícola Villa Casares”: http://altza.info/bilduma/pdf/A5267.pdf
  • Escrito en contra de la posible anexión de Altza a San Sebastián / Segundo Casares. En: Altza Hautsa Kenduz V. Altza: Altzako Historia Mintegia, 1999 (pp. 111-115) http://altza.info/bilduma/pdf/L9327.pdf
  • 1933-03-12: Altzako Udalak Kontzeju plazari (San Martzial plaza, gaur egun) Segundo Casares izena ematen dio.
sortze data: 2022-05-25 / eguneratze data: 2022-05-25

Somaten

Kutxa Fototeka

Arg.: Kutxa Fototeka

Historia

Somatenak gaizkileengandik edota gerra egoeran defentsan indar armatuei laguntzeko zibil boluntarioak ziren. Primo de Rivera diktadorea Katalunian kapitain jenerala zela somatenaren balioaz ohartu zen eta 1923. urtean, estatu kolpea eman bezain laster, probintzia guztietan ezarri zuen.

Errepublika 1931. urtean ezarri zenean gobernua desegin zuen.

Somaten Nazionala, horrela deitua, armadan integratuta zegoen erakunde aberkoia zen, eta, gure kasuan Seigarren Erregio Militarrean txertatuta. Ezarpenaren dekretuan (1923-09-18) somatenen ezaugarriak zehazten ziren: “23 urtetik gorako gizonezkoak, moraltasunez jokatzeagatik ezagunak, eta bizi diren herrian lan egiten dutenak”.

Hemeroteka

  • La Voz de Guipúzcoa, 1924ko martxoaren 11n: Gipuzkoako hainbat udalen “atxikimendu gartsu eta aberkoien” berri ematen da, Altzakoa tartean dagoela.
  • El Pueblo Vasco, 1924ko martxoaren 18an: Gipuzkoako somatenaren osaketa ofizialari buruz hitz egiten du, Donostiako Victoria Eugenia antzokian igande 16an egin zena. Ekitaldira, kronikaren arabera, milatik gorako somatenek parte hartu zuten eta, amaitu zutenean, espainiar aberriaren goratzeko antolatutako Gipuzkoako Egunaren ospakizun zibiko-militarrean parte hartu zuten.
  • ABC, 1928ko maiatzaren 1ean: Bidebietako Tiro Nazionalean igandean 30ean [29 behar luke] Somatenaren zaindaria zen Montserrateko Amaren omenez egindako ospakizunen berri ematen du. Egun osoko egitaraua izan zuten —aire zabaleko meza, tiro txapelketa, oturuntza, eta postreekin batera hitzaldiak— eta denera 300 bat somaten gipuzkoarrek parte hartu zuten. [1]

Deskribapena

Fusilek daramaten uhalei erreparatzea da somatena identifikatzen duena: bi koloredunak, gorria eta horia, alegia. Uhalek “Somatén Nacional – 6ª Región Militar” testua zeramaten serigrafiaturik. Papar hegalean, bestalde, erakundearen ikurra eraman behar zuten derrigorrez: xingola hori eta gorri bat errege armarriarekin, eta somatenen txartela.

l11212

Arg.: Miren Mendarte Casares

Ondoko argazkian identifikatuak daudenak hauek dira: Alejandro Otegi, alkatea, aurre-aurrean, kapela buruan; Santiago Casares, udal epailea izan zena; Jose Casares; Jose Igerategi, aguazilen kaboa; eta Luis Aranburu, udal kontularia.
Baioneta daramaten fusilak seguruenik “Remington” markakoak dira, Kubako gerraren garaikoak, garaiz kanpokoa. Alkateak “Destroyer” karabina bat darama, arma denda batean eros zitekeena eta pistola balak erabiltzen zituena. Arma hori eta “Tiger” izenekoa (argazkian ez da ageri) Somatenaren ohikoenak izaten ziren. Gainontzeko guztiek ehizako eskopetak daramatzate. Erabiltzen dituzten arma eskasak ikusita, agerian geratzen da Somatenaren funtzioa ez zela militarra, ideologikoa baizik.

Erreferentziak

sortze data: 2021-03-18 / eguneratze data: 2021-03-22

Pedro Ayesta Cendoya

Pedro Ayesta Cendoya, (1898?; Altza, 1969-06-14)

Rosario Odriozola Echevesterekin ezkondua, bi seme izan zituen (Manuel eta José).

1934. urteko erroldan Trinkete etxean bizi zen (Odriozola etxean, eskelan), 36 urte zituen eta jornalaria zen.

Altzako alkate 1931-1936 urte bitartean.

Jose Ayesta Odriozola, 1968-01-20 egunean hildakoa, hilobi berean lurperatuta dago, Altzan.

Encarnación arreba 2003-04-30ean hil zen.

sortze data: 2021-02-25 / eguneratze data: 2021-03-22

Mario Cordero Maldonado

(1933. urtea)

Errepublika garaiko mediku eta politikaria, Gerra Zibilean errepresaliatua.

sortze data: 2021-02-08 / eguneratze data: 2021-02-08

Larreandiak, kontzeju lurrak

Altzagainako mendebaldeko mendi-hegian, XIX. mendearen hasierara arte, kontzeju lursail zabal bat zegoen, Donostiako Udalaren jabetzakoa, Larreandiak izenekoa. 1808tik aurrera, Frantziako okupazio militarrak eragindako gastu handien ondorioz, Udalak lursail horiek salgai jarri eta pribatizatu egin behar izan zituen.
Larreandiak izeneko lurrak —hau da, zelai handiak, landu gabeko lur zabalak— hainbat lursailez osatuta zegoen, eta horietako hiru dokumentatuta ditugu, baina ziur asko gehiago egongo ziren. [1] Horietako birekin href=”https://goo.gl/maps/iSpJtpCYHKKYZgLb8″>Larreandi baserria zenaren gunea osatuko da, eta hirugarrenarekin Larditxiki baserriarena.
Kontzeju lur horien lursail baten lehen erosketa Juan Bautista Etxeberria altzatarrak 1808ko uztailaren 24an egin zuen. Hauxe da lursailaren deskribapena: “cuatrocientas posturas[2] de tierra erial que radican en feligresía de ella [Altza] jurisdicción privativa de la Ciudad, que confinan por el Oriente con el camino público que desde la Herrera dirige a dicha Población; por el Poniente con tierras Larreandiac, y regata de Larrachao; por el mediodía con las de Estibaus, y Miraflores, y por el Septentrión con el idéntico camino público“.[3] Lursailaren neurketa eta deskribapena ez zuten behar bezala egin, eta lau urte geroago, 1812ko urtarrilaren 17an, Juan Bautista Etxeberriaren semeak, Jose Bernardok, hirurehun zilar-kobrezko erreal ordaindu behar izan zituen, eskuratutako lurrak zituen ehun postura gehiagoengatik. [4]
Handik hilabete gutxira Larreandiak lurren beste lursail baten salerosketa gauzatu zen. 1809ko martxoaren 11n, Jose Ignacio Sein Oiartzungo presbiteroak, Jose Manuel Zuazola altzatarrak ordezkatuta, landu gabeko lur horietako bi jugada[5] erosi zituen[6], eta lau hilabete geroago, uztailaren 30ean, Pasaiako Francisco Goikoetxeari saldu zizkion. [7] Operazio horretan Zuazolaren partaidetza esanguratsua da, izan ere, aurrerago ikusiko dugun bezala, berak Larreandiak eremuan hirugarren lursail baten jabetza bereganatuko du, Larditxiki izango dena.
Zazpi urte igaro ondoren, 1815eko martxoan, Juan Bautista Etxeberriak 1808. urtean erositako lursailaren salerosketaren erregistroa berriro egin behar izan zuen, —1813an Donostia suntsitu zuen sutean artxiboa erre zelako—, eta bertan adierazi zuenez, landu gabeko lur horiek ordurako emankorrak bilakatu ziren “reducidas a sembradío y manzanal“, ereiteko lurrak eta sagastiak, alegia.[8]
Erregistroko inskripzioaren berritze hori Jose Bernardo Etxeberria eta Francisco Goikoetxearen arteko transakzio baten aurretik egindako izapide bat izango da. Goikoetxea, Larreandiak ondoko beste lursailaren jabea izateaz gain, Herrerako Peruene baserriaren jabea ere bazen. 1815eko martxoaren 11n Goikoetxeak Peruene baserria eta bere jabetzak Etxeberriari salduko dizkio 13.000 zilar-kobrezko errealen truke. Ordainketa erdia eskudirutan egingo da, eta gainerakoa, 6.610 erreal, bere aita Juan Bautista Etxeberriak Larreandiak eremuan erosi zituen bost jugada lur trukean emanez.[9]
Hil horren 29an, Etxeberriak, Perueneko jabe dagoeneko, Goikoetxeari bederatzi urteko baimen luzagarria ematea eskrituratuko du bere jabetzako bide bat Larreandiak lursailerako sarbide gisa erabiltzeko, baina bakarrik lurrak ongarritzeko simaurra eramateko eta fruituak biltzeko, idi- edo behi-juntak bultzatutako gurdiak erabiliz.[10]
Goikoetxeak Larreandiak eremuan egingo duen inbertsioa oso errentagarria izango zaio, hamasei urte geroago saldu zuenean ikus daitekeen bezala. 1831ko apirilaren 19an, berak eta Joaquina Antonia Lizarazuk, senar-emazteak, Larreandiak lursaileko bi partzelak Jose Maria Azarolari salduko dizkiote.[11] Salmentaren aurreko neurketan eta tasazioan, Perueneren salerosketaren ordainketaren zati gisa Etxeberriarengandik jaso zituen bost jugadak 10.914 zilar-kobrezko errealetan balioetsi ziren, hau da, 1815ean baino 4.304 erreal gehiago.[12]
Jabe berria, Jose Maria Azarola, 26 urteko Gabiriako gazte bat zen eta Maria Hilaria Pikabea donostiarrarekin ezkondua zegoen. 1845eko urriaren 24an, senar-emazteek testamentu bateratua egin zuten, eta, bertan adierazi zutenez, Loiolan zegoen Tximitegi eta Altzako Larreandia izeneko baserriak erosi zituzten, eta baita lur-zati landugabe batzuk Ulia mendian, Igeldon eta Altzan.[13]
Larreandia izeneko baserria, beraz, zehaztu gabeko data batean eraiki zuten[14], 1831 eta 1845 urte bitartean, hau da, lursailaren erosketa eta testamentuaren arteko tartean. Ulian eta Altzan dauden lur-zati landugabeen gainean, badakigu lehenengoa otadi-mendi bat dela, Salto izenekoa, Platako itsasargitik gertu[15]; eta beste lursaila 1934ko otsailaren 23an Juan Francisco Arzaki erosi ziotela eta Borda-Arzak baserritik gertu zegoela.[16]
Azarola bere testamentua egin eta bi urtera hil zen, 1847an, eta Hilaria Pikabea alargunak Larreandia baserria eta bere ondasunak administratuko ditu 1883an hil zen arte.[17] Bere zazpi semeetatik zaharrena, Jose Maria Azarola Pikabea, La Guardiako (Tuy, Pontevedra) abadea, izango da oinordekotza jasoko duena[18] eta, handik gutxira, Andres Rodriguez Titori salduko diona, 1887ko abuztuaren 29an. Salerosketa-eskriturak Larreandia baserria eta haren jabetzak izan zirenaren deskribapen osoa eta zehatza jasotzen du.[19]
Larreandiak lursail batetik sortutako beste baserria Larditxiki da. Jose Manuel Zuazolak erosi zuen. Zuazola Larrerdi (Lardi, bere forma herrikoian) oinetxearen mendebaldeko erdiaren jabea zen, eta, gainera, Altzan hainbat jabetza zituen. Lehen ere ikusi dugunez, Zuazolak Jose Ignacio Seinen ordezkari gisa jardun zuen Larreandiak lursailaren erosketan.
Zorrak zirela eta, Zuazolak bere jabetzak saldu behar izan zituen, baita Larreandiak eremuan erositako lursaila. Salmenta 1825eko urriaren 12an egin zen eta Antonio eta Jose Francisco Alkiza Aranburu anaiak izan ziren erosleak. Eskrituran jabetza honela deskribatzen da: “Y dijo [Zuazola] que en el paraje nombrado Larreandia, en la Cuesta subida para la misma población por la Herrera, tiene el compareciente de su propiedad y pertenencia seiscientas posturas de tierra erial en un terreno cerrado de vallados, confinantes, del Oriente con tierras de la Casa Larrerdia, del mediodía con jurisdicción de la nombrada Casanao, y del Poniente y septentrión con tierras de la Casería Peruenia, habiendo adquirido las quinientas y cuarenta posturas de aquellas por compra hecha a dicha Ciudad de San Sebastián”.[20]
Alkiza anaiak erosle gisa agertzen badira ere, jabetza Jose Franciscoren esku geratuko da, eta honek baserria eraikiko du 1829an, Teresa Antonia Etxebesterekin ezkondu aurretik, 1866ko azaroaren 19an eskrituran adierazten duen bezala: “Declaro, que soy propietario de la casería Lardichiqui, cuya casa levanté sobre tierras que compré a D. José Manuel Zuazola, habiendo la adquisición de éstas y la construcción de aquella, siendo yo soltero. Declaro que después, ya casado, agregué como una jugada de tierra a dicha finca.”[21]
Laburbilduz, dokumentazioaren bidez Larreandi eta Larditxiki baserriak sortzeko prozesua jarraitu dugu, Larreandiak izeneko kontzeju-lurren lursailetatik abiatuta. Larreandia/Larreandi abizena XVII. mendearen amaieran agertu zen Altzan, eta horrek pentsarazi zigun etxejabearen izenak izena emango ziola etxeari, altzatar baserrien artean ohikoena. Hala ere, dokumentuek frogatu dute Larreandiren kasuan ez dagoela inolako loturarik abizena eta etxearen izenaren artean, eta, bide batez, Larrerdi eta Larratxao oinetxeen izenen jatorriari buruzko birplanteamendu bat egitea eragingo dute. Izan ere, Larrerdi eta Larratxao Larreandiak eremuarekin iparraldetik eta hegoaldetik, hurrenez hurren, mugakide dira, eta, ‘larre-‘ sustraia partekatzen dutenez, agian, lursailen jatorrizko ezaugarriak partekatu ahal izango dituzte eta baita etxeen izenetan eragin ere.

[1] Horietako bat Altzako hilerriak hartzen duen lursaila izan daiteke. Ez dakigu zehatz-mehatz lehen hilerria noiz egin zen, baina 1825. urtean San Martzial eliza berria inauguratu zenetik aurrera ez da hilobiaz hitz egiten, eta aurreko eliza zaharrean, 1790. urtean, 75 bazeuden.
[2] Balzolaren taulen arabera, Altzan, 100 postura 0,311 hektarea dira. Aipamena hemen: Carrión Arregui, Ignacio: “Los antiguos pesos y medidas guipuzcoanos”. In: Vasconia, 24 (1996), 64. or.
[3] AHPG-GPAH 3/0118, A: 182r –186v
[4] AHPG-GPAH 3/0118, A: 187r
[5] 1 jugada = 100 postura. “dos jugadas de a cien posturas de tierra erial en el paraje de Larreandiac” AHPG-GPAH 3/2334, A: 090r- 093v
[6] AHPG-GPAH 3/2334, A: 090r- 093v
[7] AHPG-GPAH 3/2334, A: 088r-089v
[8] AHPG-GPAH 3/0118, A: 188r –189v
[9] AHPG-GPAH 3/0118, A: 179r-181v
[10] AHPG-GPAH 3/0118, A: 212r-214r
[11] AHPG-GPAH 3/0059, A: 65r-70v
[12] AHPG-GPAH 3/0059, A: 71r-71v
[13] AHPG-GPAH 3/0207, A: 181
[14] 1885eko otsailaren 9an Jose Maria Azarola eta Maria Hilaria Pikabea senar-emazteen ondarea banatzeko eragiketak protokolizatzeko eskrituran honela dio: “Se edificó el caserío nombrado [Larreandia], en tierras y manzanales que los consortes Francisco de Goycoechea y Joaquina Antonia de Lizarazu vendieron a dicho D. José María de Azarola”. AHPG-GPAH 3/3668, A: 402r-447v, 71-74 orr.
[15] AHPG-GPAH 3/3687, A: 3023r-3032v
[16] AHGP-GPAH 3/0085, A: 38r-40r
[17] 1852ko urriaren 6an, Maria Hilaria Pikabea bere jabetzako hiru baserrien suen aurkako asegurua egiteko ahalorde gutuna ematen du, eta horien artean Larreandia dago. AHGP-GPAH 3,3080,A, 468
[18] AHPG-GPAH 3/3668, A: 402r-447v
[19] AHPG-GPAH 3/3687, A: 3023r-3032v
[20] AHGP-GPAH 3/0029, A: 77
[21] AHPG-GPAH 3/3095, A 257r-259r

sortze data: 2021-01-25 / eguneratze data: 2021-01-25

Carmona Guarinos, Gaspar

1933

Gaspar Cardona Guarinos Altzako zinegotzia izan zen 1931-1936 urte bitartean, hasiera
batean errepublikanoen babesarekin. Errepublika garaia aurrera joan ahala eta eskuineko alderdiak nagusitu zirenean, 1931. urtean hautatutako zinegotziak baztertuak izan ziren, Cardona izan ezik jarraitu zuela udaletxean zinegotzi-gestore bezala lanean, 1936. urtera arte, Fronte Popularra hauteskundeak irabazi zuen arte. 1931. urteko udalbatza berriro ezarri zenean, Izquierda Republicana eskaera egin zuen Cardona kanpoan uzteko, baina ez legezkoa zen. Hala ere, ordutik aurrera Cardonak udaletxeko bileretara joateari utzi zion.

Gaspar Cardona Emilia Cabañez Yibret-ekin ezkondu zen (familiaren informazioa), eta gutxienez seme bat eduki zuten, José.

1934. urteko hauteskunde erroldan hauek agertzen dira:

  • (izen-abizena – adina – bizitokia – ogibidea)
  • Cardona Cabanes José – 28 – Buenavista – Jornalero
  • Cardona Guarinos Gaspar – 59 – Idem – Tonelero
  • Cardona Guarinos Rafael – 52 – Idem – Tonelero

José Cardona Cabanes hazien saltzaile bezala aurkitzen dugu, gutxienez 1939 eta 1940 urteetan, Buenavistan.

sortze data: 2021-01-06 / eguneratze data: 2021-01-06

CNTko milizianoak

CNTn afiliatutako miliziano altzatarren zerrenda, “Relación de grupos llegados del frente del Segundo Torreón al cuartel de estas milicias de la C. N. T.” dokumentutik aterata. [1]

Izen-abizenak //  Jaiotze-data // Egoera zibila// Jatorria // Bizilekua // Armadan zerbitzatu du?
  • APAOLAZA, Juan //  1916-11-09 //  Ezkongabea //  Altza //  Altza //  Ez
  • ARÁMBURU, Melchor //  1916-10-16 //  Ezkongabea //  Altza //  Pasaia //  Ez
  • AROZAMENA, Manuela  //  1907-08-27 //  Ezkondua //  Polanco //  Herrera //
  • ARREGUI, Nicasio //  1915-07-29 //  Ezkongabea //  Altza //  Altza //
  • ARTOLA, Luis //  1918-06-21  //  Ezkongabea //  Altza //  Trintxerpe //  Ez
  • BARRADAN, Tomás //  1895-12-29 //  Ezkondua //  Logroño //  Altza //  Ez
  • BRION, Francisco //  1903-09-27 //  Ezkondua //  Corrubedo //  Herrera //  Ez
  • CALDERÓN, Martín //  1906-08-08 //  Ezkondua //  Haeji (Nafarroa) //  Miracruz //  Bai
  • CALLEJA, Gregorio //  1910-03-12 //  Ezkongabea //  Tibero //  Herrera //  Ez
  • CALVO, José //  1908-03-14 //  Ezkondua //  Carril //  Herrera //  Ez
  • EGAÑA, Miguel //  1907-04-30 //  Ezkondua //  Mutriku //  Herrera //  Ez
  • FERNÁNDEZ, Francisco //  1919-02-09 //  Ezkongabea // (Altza) Nájera //  Altza //  Ez
  • GABILONDO, Luis //  1917-08-18 //  Ezkongabea //  Eibar //  Herrera //  Ez
  • GANUZA, María //  1912-05-28 //  Sotera //  Urbiola //  Herrera
  • GARROLES, Francisco //  1912-05-14 //  Ezkondua //  Pasai San Pedro //  Herrera //  Bai
  • GONZÁLEZ, Manuel //  1907-01-10 //  Ezkondua //  Barakaldo //  Herrera //  Bai
  • GOYA, Santiago //  1914-11-24 //  Ezkongabea //  Lesaca (Navarra) //  Herrera //  Bai
  • HERNÁNDEZ, Crescencio //  1916-09-14 //  Ezkongabea //  Altza //  Pasaia //  Ez
  • LIZARAZU, Leoncio //  1909-09-13 //  Ezkongabea //  Errenteria //  Herrera //  Ez
  • LÓPEZ, Juan //  1898-10-22 //  Ezkondua //  Ribeira //  Buenavista //  Bai
  • MARCOS SASTRE, Aurelio //  1907-04-18 //  Sotero //  Valdunquillo //  Herrera //  Bai
  • MARCOS, Jesús //  1916-02-16 //  Ezkongabea //  Valdeunquillo //  Altza //  Ez
  • MARÍA, Gabriel //  1913-03-05 //  Ezkondua //  Begoña //  Miracruz //  Ez
  • MARTÍN, Alfonso //  1914-08-02 //  Ezkongabea //  Zumaia //  Herrera //  Bai
  • MARTÍNEZ, Faustino //  1905-01-20 //  Ezkongabea //  Sama de Langreo //  Herrera //  Bai
  • MARTÍNEZ, Pilar //  1918-09-10 //  Ezkongabea //  Zaragoza //  Herrera
  • OLMEDO, Ascensión //  1916-05-30 //  Ezkongabea //  Altza //  Pasaia //  Ez
  • ORTEGA, Francisco //  1910-08-21 //  Ezkongabea //  San Sebastián //  Herrera //  Ez
  • OYARBIDE, JesúsV1916-12-20 //  Ezkongabea //  Altza //  Pasaia //  Ez
  • PELONES, Domingo //  1919-09-15 //  Ezkongabea //  Altza //  Herrera
  • RODRÍGUEZ, Pablo //  1914-01-15 //  Ezkongabea //  Altza //  Trintxerpe //  Ez
  • SANTAMARINA, Juanita //  1920-06-14 //  Ezkongabea //  San Sebastián //  Herrera
  • URDANGARIN, Juan //  1915-05-08 //  Ezkongabea //  Hernani //  Herrera //  Ez
  • URRACA, Juan //  1920-01-25 //  Ezkongabea //  San Sebastián //  Herrera //  Ez

[1] Centro Documental de la Memoria Histórica – Sección Político Social – Bilbao, Carp. 68-B, fol. 75-79

sortze data: 2020-12-16 / eguneratze data: 2020-12-16

Ondasunak konfiskatzea (1938)

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 56-57 orr.)

1938an, Gipuzkoako Ondasunak Konfiskatzeko Batzorde Probintzialak [1] honako espediente hauek abiarazi zituen, jatorrizko idazkeran hitzez hitz hala esaten dutenak:

  • Avelino Barriola Aizpurua: Tres cuartas partes de un terreno erial sito en el monte Ulía jurisdicción de Alza.
  • Ambrosio Zatarain Goya: Casería llamada “Martiategui-enea” nº 63, Casa llamada “Urarte”, Casa llamada “Urarte-chiqui”.
  • Carlos Irazusta Zanoni: Crédito hipotecario de 150.000 ptas. Sobre la casa “Palacio de Bidebieta” con su portería, casa garaje, casa de máquina, invernadero y sus terrenos, menos una excepción de terreno.
  • Nicolás Garmendia Arrieta: Trozo de terreno de jurisdicción de Alza. Mitad indivisa de un faja de terreno destinada a paso para la casa Frontón Alday. Casa con su garaje y terreno sobrante llamada “Villa Teresa”. Casa sin nombre y sin nº sita a la subida de la villa de Alza, en el barrio de Herrera.
  • Pedro Tejería Bengoechea: Terreno herbal. Casa de campo denominada “Buena-Vista”.”
  • José Iriarte Borbones: Terreno herbal.
  • José Casares Larrarte (levantado embargo): Tercera parte indivisa de la casa llamada “Zoriontegui”.
  • José Alquiza Arzac: Casa llamada “Casares-enea”.
  • Segundo Goicoechea Elizalde: Sexta parte indivisa de cinco diez y seisavas partes de la casa sin nº denominada “Aizpurucho”.
  • Pedro Tejería Bengoechea: Terreno convertido en herbal de 81 áreas 90 centiáreas comprado por 2.000 ptas. Casa de campo denominada “Buena Vista” con sus pertenecidos comprado por precio de 19.000 pts.

 

[1] CDMH. Comisión Provincial de Incautación de Bienes de Guipúzcoa. Sección de Créditos Intervenidos. Responsabilidades políticas. 75/00302. 1938.

sortze data: 2020-12-06 / eguneratze data: 2020-12-06

Nafarroako Tribunal de Responsabilidades Políticas delakoan prozesatuak

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 105-107 orr. Aipatuko diren kalifikazioak, terminologia eta egitateak epaietatik beretik hartuta daude.)

1939-12-05. CABEZÓN DEL CAMPO, Francisco. 51 urte. Ezkondua. Kaudimenduna. Santanderren, gerra-kontseiluan eta prozesu sumarisimoan epaitu zuten, matxinadari atxikitzearen delituagatik, eta, 1937ko irailaren 25ean, presoaldi iraunkor eta osagarriko zigorra ezarri zioten. Frogatutako gertaera larria. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 200 pezetako kalte-ordaina ematera kondenatu du, jurisdikzio militarrean matxinadari atxikitzeagatik errudun izan ondoren[1].

1939-12-30. PASCUAL DÍAZ, Saturnino. 34 urte. Ezkondua. Kaudimengabea. 1939ko martxoaren 10ean Iruñean gerra kontseilu batek 30 urteko espetxe zigorra ezarri zion matxinada militarra egotzita. Frogatutako egitateak eta egitate larriak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 500 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalteen kalte-ordain gisa, matxinadagatik jurisdikzio militarrean errudun aurkitu ondoren[2].

1940-02-26. RODRÍGUEZ GARCÍA, Juan. Ezkondua. Izquierda Republicanan afiliatua. Non dagoen ez dakigunean. Gerra garaian, milizien kabo maila izan zuen. Frogatutako egitate larriengatik akusatua. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 500 pezeta ordaintzera kondenatzen du, kalte-ordain gisa, eta kargu publikoak betetzeko 8 urte eta egun bateko gaitasungabetzea. [3].

1940-06-15. ALQUIZA ARZAC, Luis. 39 urte. Ezkondua. Industrialari. Euskal nazionalistarekiko begikotasuna, afiliaziorik edo kargurik jaso gabe. Fronte Popularraren garaian, politikarekiko jarrera axolagabea erakutsi zuen. Eskuindarren esku jarri zen, hauek espetxeratuak izan zirelarik. Matxinatuak hirira sartu aurretik, Azpeitira joan zen, eta han altzatar presoak izanik, bitartekari lanak egin zituen bere askatasuna lortzeko. 1937ko martxotik 1939ko apirilera arte Frantziara ihes egin zuen, eta han lan egin zuen eta Frantzian errefuxiatutako itsasontzi espainiarrengatik interesatu zen, Pasaiako Portuko Armadoreen Elkarte Gremialeko presidenteak emandako argibideei kasu eginez. Frogatutako eta hain larriak ez diren egitateengatik akusatua. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 3.000 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalteen kalte-ordain gisa, arduradun politikotzat jo ondoren[4].

1941-05-31. CORDERO MALDONADO, Mario. Medikua. Izquierda Republicanan afiliatua. [5], zuzendaritza batzordeko kide izanik. Non dagoen ez dakigunean. Fronte Popularrari atxikitzea eta buruzagi lanak egitea leporatzen diote, pistolaz armatuta. Osasun komisario izendatu zuten, eta probintziako kudeatzaile lanak egin zituen. Frogatutako egitate larriengatik akusatua. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 25.000 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalte-ordain gisa eta 15 urteko erbestealdi gisa, eta ezin izango da Altza Herriko 250 km-ko erradioan bizi [6] [7].

1941-06-06. ALQUIZA ARZAC, José. Ezkondua. Langilea. EAJko afiliatua. Zuzendaritza kargua izan zuen alderdiaren barnean 1934an kargutik kendu zuten arte. Propagandista hauteskundeetan. Fronte Popularrean, modu aktiboan lagundu zuen guardiak egiten, matxinatutako tropen sarreran ebakuatu zuen arte. Bilbon, Errepublikar Armada Popularrean sartu zen, osasun-langile gisa. Santoñan preso hartu arte dihardu. Prozedura militarraren mende egon gabe askatu zuten. FET-JONSi atxikita bezala agertzen da. Frogatutako gertaerak eta hain larriak ez direnak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 200 pezeta ordaintzera kondenatzen du, erantzukizun politikoko hainbat arrazoirengatiko kalte-ordain gisa, eta kargu publikoak betetzeko 5 urteko gaitasungabetzea [8].

1941-07-28. ANSO ODRIOZOLA, Manuel. Ezkongabea. Langilea. Euskal nazionalistarekiko begikotasuna, afiliaziorik edo kargurik jaso gabe. Fronte Popularraren pean, zerbitzuak ematen lagundu zuen, igarobaimenak bidaltzen. Matxinatutako tropen sarreran Bilbora ihes egin zuen. Han, Herri Armada Errepublikanoan sartu zen, bere kinta deitua izan zenean, Ertzañan sartuz, oposizioz Teniente mailara iritsiz. Karmeloko kartzelan zaintza-lanak egin zituen, eta eskuineko presoei armak sartzen lagundu zien. Bilbo okupatu zutenean, 800 presoren buru izan zen. Adin militarrean zegoenez, matxinatutako armadan sartu zen, artilleria astuneko 6. errejimentuan zerbitzatuz, eta Bruneten zauritu zuten. Gerra amaieran lizentziaduna. Frogatutako gertaerak eta hain larriak ez direnak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 200 pezeta ordaintzera kondenatzen du, erantzule politiko gisa izandako kalteen kalte-ordain gisa eta inguruabar aringarri batekin [9].

1941-12-23. BERRONDO MÚGICA, José. Adin nagusikoa. Ezkondua. Mekanikaria. EAJko afiliatua. Alderdiko lehendakari izan zen altxamenduaren aurretik. Guardiak egin zituen Altzako elizak defendatzeko. Matxinatutako tropak sartu ondoren, langile militarizatu gisa lan egin zuen jaurtigaien fabrika batean, eta begi batean lesio bat izan zuen. Frogatutako gertaerak eta hain larriak ez direnak. Bere kasua berrikusi ondoren, TRPk 500 pezeta ordaintzera kondenatu du, kalteen kalte-ordain gisa, arduradun politiko gisa [10].

 

[1] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.1,N.175.

[2] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.1,N.208.

[3] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.1,N.332.

[4] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.2,N.518.

[5] Egia esan, Union Republicana alderdiko kidea zen.

[6] Mario Corderoren kasua da deigarriena, zigorrik larriena baita. Gaur egun ez dakigu zer gertatu zitzaion, ebakuazioaren ondoren non zegoen ez baitakite. Causa Generalaren ustetan Frantziara ihes egin zuen, eta 1966an, oraindik ere, BOEk bere pertsonarekiko jazarpenari eutsi zion, TRPk Erantzukizun Politikoen Auzitegiak ezarritako zigorra gogoratuz.

[7]  AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.2,N.985.

[8] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.2,N.994.

[9] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.3,N.1117.

[10] AGN. ES/NA/AGN/F363/TRP_SENTENCIAS,Lb.3,N.1373.

 

 

sortze data: 2020-12-05 / eguneratze data: 2021-02-08

Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatuak

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 91-103 orr.)

1936-10-23. RODRÍGUEZ GARCÍA, Fernando. Donostian jaioa, Altzan fusilatua 1936ko urriaren 23an. Informazioak ez du argitzen Bidebietako tiro-eremuan edo Altzako beste nonbait fusilatu zuten ala ez.[1] [2].

1937-11-28. ABASCAL PESCADOR, Felipe. Madrilen jaio eta Donostian bizi. 40 urte. Ezkondua. Tranbiarioa. Gerra-kontseiluan epaitu zuten 1937ko irailaren 27an, izaera sozialistakoa izateagatik eta greba-mugimendu guztietan parte hartzeagatik, bai eta indarkeriazko ekintzen ardura duen tranbia-batzordeko kide izateagatik ere, besteak beste, Burdinazko Zubian Ortiz Martínez de Luna tranbia-ikuskatzailearen hilketa. Lekuko gisa, CTSSko lantegietako buruzagi ohiak “muturreko masa-astintzailea” izatea leporatu dio, “Bere mehatxuengatik eta besteei eragindako asaldurengatik nabarmentzen zena”, baita enpresa-batzordean parte hartzea ere, indarkeriazko ekintzak agintzeagatik eta “Ortiz inspektorearen heriotzagatik harrotzeagatik”. Abascalek egozten zitzaizkion gertakariez ezer ez gogoratzea argudiatu zuen. 1937ko azaroaren 22an, fiskalak heriotza-zigorra eskatu zuen. Bere abokatu defendatzailea Ignacio Arzac Galardi artilleria astuneko erregimentuko artilleriako tenientea izan zen. 1937ko azaroaren 23an, Ondarretako espetxeko epaitegia eratu zen, non preso baitzegoen, eta, azkenean, heriotza-zigorra ezarri zioten, matxinada militarraren delitu astungarria egiteagatik. 1937ko azaroaren 28an fusilatu zuten, goizeko bost eta erdietan, Bidebietako tiro-zelaian[3].

1938-01-24. IBAÑEZ, Generoso. Donostiako bizilaguna. 34 urte. Ezkondua. Alderdi Sozialistako eta Trenbide Sindikatu Nazionaleko kidea (UGT). FF. CC. Vscongados tren konpainian lan egiten zuen. Zarauzko Komandantzia Militarreko zerbitzu-agenteek 1937ko irailaren 6an atxilotu zuten. Ondarretako kartzelan sartu zuten, matxinatutako tropak hirian sartu aurretik Ordena Publikoko komisario gisa jardun zuen “sozialista nabarmena” izatea egotzita. Hiru eskuindarrek akusatu zituzten, Deban preso izandakoak, salatuaren aginduz irainduak, eta, ondoren, pistola eskuan zutela, espetxea husteko agindu zien, Aranzazu-Mendi kartzela-ontzian sartzeko. Milizianoak arengatzea, eskuineko pertsonak atxilotzea eta gogor tratatzea ere leporatzen zioten, Abasolo jauregiko espetxeko burua zen bitartean. Debako Udalak herriko bizilagunen hilketa eta atxiloketen arduradun gisa salatu zuen. Guardia Zibilak 1937ko azaroaren 9an eman zuen haren berri. “Muturreko ideia aurreratuei buruzkoa zen, eta ez zen inoiz propaganda eta jokabide moral tamalgarririk egin”. Horrez gain, erantsi zuen Fronte Popularreko kide izan zela, eskuineko pertsonak iraindu zituela eta FF. CC. Vascongados geltokiko burua hil zuen herri-auzitegiko kide izan zela. 1938ko otsailaren 24an, gerra-kontseilua egin zen, eta heriotza-zigorra ezarri zitzaion matxinada militarrari atxikitzeagatik. Bidebietako zelaian fusilatu zuten 1938ko ekainaren 25eko 5:00etan, eta Polloeko hilerrian lurperatu zuten.[4].

1938-03-12. RODRÍGUEZ EGAÑA, Tomás. FF.CC. Vascongadosen faktorea. EAJko afiliatua. 1938ko ekainaren 22an Donostiako gobernadore militarraren aurrean salaketa jarri zuen Debako lekuko natural baten aurrean. Ayetamendi itsasontzian salatua aitortu zuen, Debako “Batzorde Gorriko” kide izateagatik eta beste batzuekin batera bere aitaren atxiloketaren errudun izateagatik eta armak eta munizioak edukitzeagatik. Salatuak akusazioak berretsi zituen. Ideia nazionalistetakoa izateaz akusatua, Debako batzokiko zuzendaritza batzordeko kidea eta behin baino gehiagotan Abasolo jauregiko preso eskuindarren aurrean aurkeztu izana. 1937ko irailaren 4an, gerra-kontseilua egin zen Ondarretako justizia-aretoan, eta heriotza-zigorrera kondenatu zuten matxinada militarraren delituagatik, inguruabar larrigarriekin. 1938ko martxoaren 12an, 5:30ean, Bidebietako zelaian fusilatu zuten, Guardia Zibilaren pikete baten ardurapean. Exekuzioa prentsan jakinarazi zen, gerra-jurisdikziopean[5].

1938-03-16. JIMÉNEZ GOROSTAZU, Ángel, Ezizena: Cafetín. Donostian jaioa eta Hernanin bizi zen. 28 urte. Ezkondua. 1934ko Iraultzan hogei urteko espetxealdia ezarri zioten, Zubillagako alargunaren estankoa lapurtzeagatik. Fronte Popularraren hauteskundeekin amnistiatua da. Durangon atxilotu zuten, 1937ko uztailaren 23an, agente laguntzaile bat “subjektu arriskutsutzat” jotzeagatik. Inputatu egin zituzten Miguel Garate abokatu tradizionalista, Jose Embil Hernaniko epaitegiko idazkaria eta haren emaztea hiltzea, Berenguer jeneralaren hilketan parte hartu izana – 1934an Hernanin egindakoa –, Hernaniko hiru etxeri su ematea, 1936ko uztailaren 30ean Ondarretako kartzelan izandako sarraskian parte hartu izana eta Dragones Rojos batailoiko kide izatea.
Errekete batek salatu zuen, Urnietan talde baten ondoan zihoan akusatuak eraso egin ziolako, eta auto batera igotzera behartu zutelako, beste herritar batzuekin batera, ustez Hernaniko Herri Fronteko agintarien aurrean deklarazioa aurkezteko; baina Hernani-Lasarte errepidearen tartera iristean, autotik jaistera behartu zituzten, erredurara tirokatu zituzten, bat hil eta salatzailearen anaia zauritu zuten, ihes egitea lortu arren. Teodoro Zaragueta Abalabide Hernaniko alkateak txosten bat bidali zuen, auzipetuaren arriskugarritasuna egiaztatzeko eta pistolari talde bateko buru izatea eta Loiolako kuarteletan errenditutako buruzagi eta ofizialen fusilamenduak zuzendu izana leporatzeko. Halaber, Fronte Popularraren garaian Hernanin izua eragin zuela eta esku-bonbekin mehatxu egin zuela ere leporatu zion. Txostenak zalantzan jartzen zuen Berenguerren hilketan parte hartu ote zuen, eta, gainera, honako datu hauek ematen zituen: auzipetua bananduta bizi zen emaztearengandik eta alabarengandik, tratu txarrengatik, eta José María Garín nekazariaren hiltzailea izan zen. 1937ko abuztuaren 5ean auzipetu egin zuten, eta 1937ko irailaren 25ean gerra kontseilua egin zuten Ondarretan. Epaia 1937ko urriaren 15ean iritsiko da, eta heriotza-zigorra ezarriko zaio “matxinada militarraren delituagatik, arriskugarritasun-astungarriarekin, aurrekari txarrekin, delituaren garrantziarekin, bai eta Estatuaren, Armadaren eta partikularren interesei egindako kalte larriagatik ere”. Bidebietan fusilatu zuten 1938ko martxoaren 16an, 5:30ean, eraso-zaindarien pikete batek hil zuela ziurtatuz, eta Polloen lurperatu zuten. Exekuzioa prentsan jakinarazita agertzen da, izenik gabe, gerra-jurisdikziopean[6].

1938-03-25. PARRONDO, Manuel. Ezizena: El Bizco. Cedillon jaio zen, Caceresen, eta Donostian bizi zen. 25 urte. Ezkondua. Igeltseroa. Alderdi Erradikal Sozialistako kidea. 1937ko uztailaren 30ean atxilotu zuten Donostian, Larrinagako espetxetik ihes egin ondoren, 1937ko ekainaren 22an, eta Ondarretara eraman zuten. CNTko kide izatea eta matxinatuak sartu ziren egunean Loiolako kuarteletan gizon talde batekin batera aurkeztu izana leporatzen diote. Horrez gain, terrazak gotortzen laguntzea eta aurre egin zieten eskuineko pertsona talde baten aurka tiro egitea leporatu zioten. Ondoren, inguruko etxeak miatu eta ehizarako hainbat arma konfiskatu zituzten. Ondoren, Irungo buruzagitza hartu zuen, eta miliziano gisa aritu zen. Matxinada lehertzean miliziano talde baten buru Oiartzunera joan izana ere leporatu diote. Akusatuak baieztatu egin zuen gertatutakoa, baina miaketak eta tiroketa bere burua defendatzeko izan zirela argudiatu zuen, sua nondik zetorren jakiteko. Hilabete eta erdi geroago prozesu sumarisimoan sartu zen. 1937ko irailaren 18an, Valladolideko auzitegiak “betiko espetxeratzera eta erabateko desgaikuntza duten interdikzio zibileko osagarrietara” kondenatu zuen; baina epai horrek aurkako hiru boto partikular jaso zituen, eta heriotza-zigorra ezarri behar zitzaiola uste zen, miliziano-taldeen buru izateagatik, Loiolako kuartelen etxeen aurka tiro egiteagatik, milizianoek beren ardurapean egindako desmaneak eta faxista batzuk hil izanaz harro egoteagatik. Epaia berrikusita, 1937ko azaroaren 12an heriotza-zigorra ezarri zitzaion. 1938ko martxoaren 25ean fusilatu zuten, 5:30ean, Bidebietako tiro-eremuan, eta Polloen lurperatutako mediku alferez batek heriotza ziurtatu zuen[7].

1938-05-28. URALDE, Antonio. Gasteizen jaioa. 41 urte. Ezkondua. Langabea. CNTn afiliatua. Ondarretan atxilotu eta espetxeratu zuten 1937ko urriaren 30ean. Clara Llanosek Donostiako Segurtasun eta Zaintza komisarian salatu zuen 1937ko azaroaren 17an, eta Fronte Popularreko “CNTko buruzagi nabarmena” izatea, Groseko Korazonisten komentuko herri-auzitegian parte hartu izana eta armatuta joatea leporatu zion. Hark, halaber, Maria Sagues eta haren seme Jesus Goicoechea haren auzokideak atxilotu izana eta haren senarra, Julian Martinez, Ondarretan preso hartu izana leporatzen zion. Uraldek aitortu zuen guardia armatuak egin zituela komentuaren aurrean leku horretan zegoen janari-biltegia zaintzeko, eta aurretik lapurtu egin zutela; gainerako akusazioak ukatu egin zituzten. 1938ko urtarrilaren 11n, goizeko bederatzietan, gerra kontseilua egin zen. Heriotza-zigorrera kondenatua, matxinada militarraren delituagatik. Ondarretako espetxera itzuli zen, eta 1938ko maiatzaren 12an eman zioten epaiaren berri. Milizianoen buruzagi gisa jardun zuen Donostian matxinatuen sarreran, etxeetan arpilatzeak egin zituen eta eskuineko pertsonak atxilotu zituen. Halaber, gau horretan bertan hildako pertsona bat hitzez mehatxatu zuen CNTren kuartelean, eta ezin izan zen frogatu hilketan parte hartu zuen ala ez. Epaia Bidebietako tiro-eremuan eman zen 1938ko maiatzaren 28an[8].

1938-06-01. CANAL RUIZ, Miguel. Pasai San Pedron jaioa. CNTn afiliatua. Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 1ean. Bere exekuzioa prentsan iragarri zen, Itsas-armadaren jurisdikziopean[9] [10].

1938-06-01. PRADOS FERNÁNDEZ, Raimundo. Pasaiakoa. Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 1ean. Bere exekuzioa prentsan iragarri zen, Itsas-armadaren jurisdikziopean[11] [12].

1938-06-01. YANGUAS HERNÁNDEZ, Domingo. Pasai San Pedron jaioa. 36 urte. Arrain-saltzailea ofizioz. UGTko afiliatua. Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 1ean. Bere exekuzioa prentsan iragarri zen, Itsas-armadaren jurisdikziopean[13] [14].

1938-06-25. DE LA HUERGA, Eusebio. Donostiako bizilaguna, Castro Gonzalokoa, Zamora. 40 urte. Ofizioz zerbitzaria. La Alianza (UGT) sindikatuko kidea. 1937ko urriaren 4an atxilotu zuten, falangista batzuen salaketaren ondoren, altxamendua baino askoz lehenago “bere ideiengatik nabarmendu zen elementu izugarri gorria” izateagatik. Salatzaileak jazarri izana leporatzen zien, hamaika pezetako pentsioa ordaintzera behartu izana eta Loiolako kuartelen aurkako erasoan aktiboki parte hartu izana, baita dinamitaz betetako kaxak eta fusil batekin armaturik ibiltzea ere. Akusatuak ukatu egin zituen akusazioak eta La Alianza sindikatuan afiliatuta zegoela onartu zuen. Ez ziren salaketa bakarrak izan. Beste lekuko batek “buruzagi gorri nabarmena” izatea leporatu zion, Donostiako alde zaharraren defentsan nabarmendu izana, eta zerbitzarien elkartean armak eta lehergailuak banatzea. Horrez gain, Mª Cristina hotela balioko guztia lapurtzeagatik eta harrapakina Kale Nagusiko Hotel Central (UGTko milizien kuartela) milizia-jantokietara eramateagatik jarritako salaketa ere gehitu behar izan zen. Akusatuak berriro ukatu zituen gertakariak, baita armak eraman izana ere. 1938ko azaroaren 18an, prozesu sumarisimoan sartu zuten, komunista izatea eta Mª Cristina hotelaren erasoan parte hartu izana, eskuindarrak jazarri izana eta matxinada militarrari atxikitzea egotzita. Ondarretan espetxeratu zuten, gerra-kontseiluaren zain, eta lanerako eskubidea eman zioten 1937ko abenduaren 21ean. 1938ko urtarrilaren 10ean, gerra-kontseiluan epaitu zuten, eta heriotza-zigorra ezarri zioten. Bidebietako tiro nazionalean fusilatu zuten 1938ko ekainaren 25ean, auzitegiko medikuaren txostenean jasotzen denez.[15].

1938-06-25. LARRAZA, Luciano. Leitzan jaioa, Nafarroan. 28 urte. Ezkondua. Sarrailagilea. Arrasaten atxilotu zuten, 1937ko azaroaren 11n, Juan Los Santos Arnedo koinatuarekin batera, biak ere desertoreak izatea egotzita. “Erruztatuek etsaien armadara pasa zirela adierazi zuten, irratian gorriak irabaztera zihoazela entzun zutelako”. Exekuzioa Bidebietako tiro-eremuan egin zen, 1938ko ekainaren 25eko bost orduetan, eta Donostiako Polloe hilerrian lurperatu zituzten[16].

1938-06-25. LOS SANTOS ARNEDO, Juan. Andosillan jaioa, Nafarroan. 20 urte. Ezkongabea. Ikaslea. Luciano Larraza koinatuarekin batera atxilotu, epaitu, zigortu eta exekutatu zuten, baldintza berberetan[17].

1939-10-18. GONZÁLEZ ROJO,  Félix Salvador. Errenteria. [Erreferentzia: RODRIGUEZ OÑATIBIA, Amaia: Errenteria 1936-1945. II. Liburukia. Errenteriako Udala, Aranzadi Z.E., 107-109 orr.]

1939-10-30. AZURMENDI LÓPEZ, Juan. Heriotza-zigorra ezarri zioten. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatua 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[18].

1939-10-30. ESCRIBANO GARCÍA, Agustín. Heriotza-zigorra ezarri zioten. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatua 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[19].

1939-10-30. GARCÍA NOGALES, Jacinto. Hernanin jaioa. Sozialista. Ondarretan giltzapetua eta heriotza-zigorrera kondenatua. Bidebietako zelaian fusilatu zuten 1939ko urriaren 30ean, goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[20]. Aizpururen arabera, ez zuten inoiz fusilatu[21].

1939-10-30. MOLA URTASUN, Pedro. Errenteria. Ezkondua. Arotza. CNTn afiliatua. Castejongo (Nafarroa) familia batetik dator. 1937ko azaroaren 24an atxilotu zuten Donostian, Julio Arruti izeneko bizilagun batek salaketa jarri zuelako. Biteri Eskoletako herri-jantokietako buru izan zen, eta, gauez, checa bihurtutako Jesusen Bihotzaren komentuan lan egiten zuen. Zalantzazko txostenengatik, Vila koronelaren eta haren semearen hilketetan parte hartzea edo bertan egotea leporatzen diote, baita pistola bat aurkitu izana ere. Bere buruzagien aginduz eskopeta bat eraman zuela eta erregimen berriarekiko begikotasunik ez zuela aitortu ondoren, krimenak izan zirela adierazi zuen, baina krimen horietan parte hartu izana ukatu zuen. Matxinada militarragatik epaitua eta 1938ko uztailean heriotza-zigorrera kondenatua. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatu zuten 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera. Polloen lurperatu zuten, Suizidioen Koadroa kalean, 2. ilara, 1 zkia., 1.a[22].

1939-10-30. URQUIOLA ORTUETA, Marcelino. Heriotza-zigorra ezarri zioten. Ondarretan giltzapetua. Bidebietako zelaian fusilatua 1939ko urriaren 30eko goizeko 5etan, beste lau presorekin batera[23].

1940-08-27. IGLESIAS ANSAÑO, Luis. Gironan jaio eta Donostian bizi zen. 55 urte. Ebanista. Donostiako Udaleko zinegotzi sozialista ohia. Orihuelako (Alacant) Espetxe Nagusian atxilotu eta espetxeratu zuten, Luis Prado Fraile Donostiako Falangeko buruzagi ohiaren hilketa leporatzen zioten salaketa baten ondorioz; izan ere, Ondarretako ziegatik atera eta espetxeko patioan bertan exekutatu zuten. Kargudunen artean, 1936an zinegotzi kargua izan zuen, UGTko buru izan zen eta Ondarretako kartzelako zuzendari izan zen hilketa ugari izan ziren garai batean. Horrez gain, Kursaaleko espetxeko fusilamenduetarako zerrendak egitea eta sabotaje-ekintzak egitea, Orihuelako hilketetan esku hartu izana, 1937ko azarotik otsailera bitartean Errepublikako Herri Armadako Bizkaiko ofizial izan izana eta Durangon eskuineko pertsonen atxiloketetan parte hartu izana leporatu diote. Ondarretan preso egon ondoren, Gerra Kontseiluan epaitu zuten 1940ko apirilaren 27an, Gipuzkoako Auzitegiko Jauregian.[24]. 1940ko abuztuaren 27an fusilatu zuten, goizeko seietan, Bidebietako zelaian[25].

Data? RODRÍGUEZ EGAÑA, Tomás. Deba. 28 urte. [IRIGOYEN, Felix: “Rafael Rodríguez Egaña”, in Deba aldizkaria, 5. zenbakia (1986 Negua), 41-47 orr.]

[1] EGAÑA SEVILLA, Iñaki. Los crímenes de Franco en Euskal Herria. Txalaparta. 2009. 454. or.
[2] Ikus RODRÍGUEZ GARCÍA, Juan, Atzeguardian hildakoak.
[3] BADIOLA ARIZTIMUÑO Ascensión. La represión franquista en el País Vasco. Cárceles, campos de concentración y batallones de trabajadores en el comienzo de la posguerra. UNED (2015), 148. or.
[4] Ibidem, 149. or.
[5] Ibidem, 150. or.
[6] Ibidem, 146-147. orr.
[7] Ibidem, 151-152. orr.
[8] Ibidem, 147-148. orr.
[9] PORTUGAL ARTEAGA, Xabier. Pasaia 1931-1939: Zanpatuen oroimina / Pasaia 1931-1939: La memoria de los vencidos. Pasaiako Udala. 2007. 104. or.
[10] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokuklik-en: “Fichero de represaliados y presos en cárceles franquistas, con detalle de las condenas y, en su caso, asesinatos”.
[11] PORTUGAL, op. cit., 105. or.
[12] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokuklik-en: “Fichero de represaliados y presos en cárceles franquistas, con detalle de las condenas y, en su caso, asesinatos”.
[13] PORTUGAL, op. cit., 105. or.
[14] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokuklik-en: “Fichero de represaliados y presos en cárceles franquistas, con detalle de las condenas y, en su caso, asesinatos”.
[15] BADIOLA, op. cit., 151. or.
[16] Ibidem, 152. or.
[17] Ibidem, 152. or.
[18] EGAÑA, op. cit., 120. or.
[19] Idem.
[20] Idem.
[21] AIZPURU, Mikel; APAOLAZA, Urko; GÓMEZ, Jesús Mari; ODRIOZOLA, Jon: El otoño de 1936 en Guipúzcoa: Los fusilamientos de Hernani. Alberdania. 2007, 259. or.
[22] EGAÑA, op. cit., 119-120. orr.
[23] Ibidem, 120. or.
[24] La Voz de España, 1940-04-27.
[25] BADIOLA, op. cit., 148-149. orr.

sortze data: 2020-12-05 / eguneratze data: 2022-11-12

Mutilatuak, elbarriak eta gaixoak

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, pp. 71-76)

AMAT IRIBARREN, Segismundo. 1918ko soldadualdikoa. 1938ko otsailaren 9an sartu zen Frantzian, Bartzelonatik. Altzako 1. Konpainia Gorriaren borrokalari ohia. Elosun (Araba) zauritu zuten 1936ko abenduaren 21ean, eta El Sition (Bilbo) ospitaleratu zuten. Erabateko ezgaitzat deklaratua. Giltzadura erradiokubitalaren ankilosia eta erradiazio karpianoaren osatu gabea du ezkerreko aldean, gerra-ekintzagatik. Beste dokumentazio batean aipatzen da lanerako zailtasunak dituela, ez dagoela diruz lagunduta, diagnostikoari % 20ko baliaezintasuna gehitzeaz gain. Beste dokumentu batek honako hau gaineratzen du: % 50 h. A. F. ezkerreko besoan. Paralisi erradiala. Ikusi Frantziako kontzentrazio-esparruetan barneratutako pertsonen zerrenda.

APAOLAZA ECHEVARRÍA, Sebastián. 24 urte. Altzan jaioa. Jornalaria. Ezkongabea. JSUko kidea. Iparraldetik dator. 1935. urtearen soldadualdikoa. 23. Batailoia, metrailadoreen taldea. 1937ko otsailaren 25ean Asturiasko frontean zauritutakoa. Bartzelonako Auzitegi Mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du. Pairatzen du: eskuineko izterreko anputazioa batez besteko herenean.

ARRILLAGA, Ángela. Altzan jaioa. 38 urte. Bizibideak: 750 libera hilean. Azterketa normala igaro du Angel de Guirreche doktorearen ginekologia-kontsultan

ARTOLA, Luis. 19 urte. Altzan jaioa. La Roseraien ospitaleratua. Ohiko kontsulta egin zuen. Kontsulta kopurua: 1. Luis de Aztorki otorrinolaringologoak artatua. Bada bigarren kontsulta bat ere, Luis Arriolaren izena duena (pertsona bera?), Asteropia akomodatiboa eta astigmia a diagnostikatua, Luis López de Abadía oftalmologoak artatua.

ARZAC OLAIZOLA, Matías. 20 años. Altzan jaioa. Gozogilea. Ezkongabea. UGTko afiliatua. Iparraldetik etorria. 1938ko soldadualdikoa. Brigadako soldadua, 8. Batailoia, 3. Konapinia. Euzkadiko Armada. 1936ko azaroaren 2an zauritu zuten San Pedro de Norako frontean (Asturias). Bartzelonako Auzitegi Mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du eskumuturreko nerbio kubikoko kitzikaezintasun elektrikoa duelako.

ERQUICIA, Vicente. Altzan jaioa. 31 urte. La Roseraien ospitaleratua. Kontsulta pasatzen du, eta ezkerreko esternokleidomastoideoaren kontrakturaren ondoriozko tortikolisa diagnostikatzen zaio. Gonzalo de Aranguren zirujauak operatuko du 1939ko uztailaren 12an. Geroago, bigarren kontsulta bat egin zioten, zirujau berarekin, eskuin aldeko esternokleidomastoideoaren kontraktura pasmodikoa zuelako. Ebakuntza 1939ko abuztuaren 21ean egin zioten.

FERRERO DOMINGO, Baltasar. 24 urte. Altzan jaioa. Ile-apaintzailea. Ezkongabea. UGTko afiliatua. Iparraldetik etorria. 1934ko soldadualdikoa. 3. Batailoia, Euzkadiko Armadaren metrailadoren 3. konpainia. Elorrioko frontean zauritu zuten 1937ko maiatzaren 2an. Bartzelonako Auzitegi Mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du. Biriketako Fimia aktiboa du

GALARDI ECHEVESTE, Juan Ignacio. Iparraldetik etorria. 1934kosoldadualdikoa. Celta Batailoiko gudulari ohia. Otxandianoko frontean zauritu zuten 1937ko apirilaren 1ean. Bartzelonako Auzitegi mediko Militarrak erabateko ezgaitzat jo du. Eskuin eskuko Atrofia dauka. Kontzentrazio-esparruetatik igaro ondoren, La Roseraie ospitalera eraman zuten 1939ko ekainaren 18an. Hiru kontsulta mediko egin zituen Nicolas Ochandiano odontologoarekin, eta txantxarra sendatu zitzaion. 1939ko abenduaren 1ean Ilbarritzeko mutilatuen egoitzan sartu zen eta 1940ko urtarrilaren 31n baja eman zioten Baionako Blanpignongo Poudreriera lanera joateagatik. Ikusi Frantziako kontzentrazio-esparruetan barneratutako pertsonen zerrenda.

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Fabriciano. 46 urte. Altzan jaioa. Alderdi Komunistako kidea. La Roseraien ospitaleratua. Kontsulta pasatuko du, Roman Pereiro medikuntza orokorreko espezialistak artatuko du, eta sukar-erreumatismo akutua diagnostikatuko diote. Ilbarritzeko mutilatuen egoitzan sartu zuten 1939ko uztailaren 15ean, eta urte bereko abuztuaren 18an irten zen. Ikusi Frantziako kontzentrazio-esparruetan barneratutako pertsonen zerrenda.

URQUIJO ANDUAGA, Jaime. 36 urte. Altzan jaioa 1908ko uztailaren 11n eta Errenteriako bizilaguna. Ezkonduta dago eta 5 seme-alaba ditu. Ribadesellatik (Asturias) dator, eta 1938ko irailaren 31n sartu zen Frantzian. 11. Dibisioko kapitain laguntzailea Etxanon (Zornotza) zauritu zen maiatzaren amaieran. Zornotzako Ospitalean eta Frantziako Leremboure klinikan ospitaleratzen dute. Eskuineko birikaren beheko lobuluan txertatutako metraila dauka, aldizkako erreflexu mingarrien abiapuntua.

VAREA, María Pilar. 22 urte. Altzan jaioa. Inolako bizibiderik gabe. Luis de Asterki otorrinolaringologoarekin kontsulta bat egin zuen, eta otitis sub-akutua diagnostikatu zioten.

ZAPIRAIN GOICOECHEA, Antonio. 39 urte. Altzan jaioa 1902ko apirilaren 29an eta Errenteriako bizilaguna. Ezkonduta dago eta bi seme-alaba ditu. Galdaragilea. Santanderretik etorri eta Frantzian sartu zen 1937ko abuztuaren 19an. Sarjentua 50. Dibisioan, San Andres Batailoian, 1. Konpainia, 1. Sekzioa. Zauritu egin zuten Kalamuan, Eibarren, 1936ko abenduaren 27an. Durangon, Gernikan, Bilboko San Luisen eta La Roseraien ospitaleratua. Ezkerreko besaurrearen anputazioa du. Ilbarritzeko egoitza, Bidart. Kontsulta ere pasako da, Luis de Aztorki otorrinolaringologoak artatua, Hipertrofia amigdalak eta landaretzak diagnostikatuz. 1939ko uztailaren 11n operatuko dute. Ondoren, bigarren kontsulta bat egingo zuen, “Normaltzat” jotzen zena, eta Ignacio de Garaycorta dermatologoak artatuko zuen. Eusko Jaurlaritzaren Gizarte Segurantzaren onuraduntzat jotzen duen dokumentu bat ere badago.

sortze data: 2020-12-03 / eguneratze data: 2021-02-02

Presoak Mirakruzeko “checa”n

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 38-45 orr.)

“Mirakruzeko checa” izenekoari buruzko informazioa Causa Generaletik dator[1]. Checa[2] La Asunción komentuan zegoen, eta bertako agintariek konfiskatu egin zuten, mojak etxetik atera ondoren. Checa izateari dagokionez, informazio ofiziala kontraesankorra da. Checaren kontrolaren ondorioz, Batzordeak zuzenean bere gain hartuta eta zonaldeko fakzioetako (CNT, IR eta EAJ) guardiek babestuta, pentsarazten du tokiko kartzela moduko bat izan daitekeela, checa baino gehiago. Atxilotuen testigantzen arabera, ez zen ez galdeketarik ez torturarik egon, milizianoek egindako tratu txar eta hitzei buruzko aipamen gutxi batzuk izan ezik –batez ere, Gandásegui gotzainak eta haren laguntzaileak jasandako bultzadak eta umiliazioak–, eta, oro har, komentarioak positiboak dira. Gatibu kopuruari dagokionez, hamabostetik gorakoa da. Horien artean, honako izen hauek nabarmentzen dira:

ABACENS OLALLA, Pedro. Helbidea: Villa Bi-Semiac, Altza.

ARAMBURU, Luis. Altzako Udalaren kontularia.

CASARES LARRARTE, Santiago. Helbidea: Nafarroa etorbidea 39, 1.a, Altza.

CAUDEVILLA, Valerio. Kapilaua, Gandásegui artzapezpikuaren laguntzailea.

CORTADI IRIZAR, José. Helbidea: Marrus baserria, Altza.

ECHEZORTU BEITIA, Juan. Altzako udaltzaina[3].

ELIZALDE. Hornidura-langilea 40ko hamarkadan.

GANDÁSEGUI GORROCHÁTEGUI, Remigio. Valladolideko artzapezpikua.

GÓMEZ, Luis. Tranbia Konpainiako langilea.

MÁS, Fernando. Altzako Udal Epaitegiko idazkaria.

MENDIZABAL, Juan. Altzako Udalaren idazkaria.

MERINO LACARRA, Amadeo. Botikaria. Botika Herrera 15, 1. helbidean.

SÁNCHEZ. Tranbia Konpainiako langilea.

TEJADA Y SÁEZ DEL PRADO, Juan Bautista. Altzako senatari erretiratua eta monarkiaren azken alkatea. Ricardo eta José María semeekin batera gatibu hartu zuten. Helbidea: Villa Iruña, Intxaurrondo.

ZUGASTI AROCENA, Anselmo. Helbidea: Aizpurucho, Altza.

 

[1] EAH, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 4.

[2] Jatorrian “VCheKa”, Kontrarreboluzio eta Sabotajearekin Borrokatzeko Batzorde Aparteko Panrusaren siglak, sobietar inteligentzia politiko-militarreko lehen zerbitzuaren izena. Errepresio-jardueratik, atxiloketetatik eta exekuzioetatik abiatuta, polizia sekretuaren definizio gisa orokortu zen izena. Ondoren, Espainiako gerra zibilean, atxiloketak, galdeketak, torturak edo epaiketa sumarisimoak egin ziren alderdi eta sindikatuen egoitzak izendatu zituen.

[3] Amadeo Merino presoaren lekukotasunaren arabera (CGko IV Checas), bera atxilotu aurretik, Echezortu preso egon zen bertan, eta bere izena gogoratzen ez bazuen ere, Udaleko udaltzain zaharrena zela aipatzen du.

sortze data: 2020-12-02 / eguneratze data: 2020-12-08

Atzerrira ebakuatutako haurrak

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 62-64 orr.)

Bilbotik atzerrira ebakuatutako adingabeetako batzuk, Euzkadiko Jaurlaritzako Gizarte Laguntza Sailak egindako txarteletan erregistratuak, Frantziara bidali ziren[1] [2] eta beste batzuk SESBera[3] [4] –Hainbat Habana lurrunetan joango lirateke[5]–. Hona hemen izenak:

ISTÚRIZ FERNÁNDEZ, Catalina. 5 urte. Altzan, 1930eko abenduaren 1ean jaioa. Gurasoak/Tutoreak: Julian eta Sabina. Helbidea: Plazuela de San José 1, 4. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

ISTÚRIZ FERNÁNDEZ, José. 1925eko uztailaren 6an jaioa. Pasaiakoa. Gurasoak/Tutoreak: Julian eta Sabina. Helbidea: Plazuela de San José 1, 4. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

ISTÚRIZ FERNÁNDEZ, Julia. 1927ko martxoaren 12an jaioa. Altzan jaioa. Gurasoak/Tutoreak: Julian eta Sabina. Helbidea: Plazuela de San José 1, 4. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

MARTÍNEZ BALDA, Agustina. 12 urte. 1925eko otsailaren 12an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: María Balda. Helbidea: Camino del Refugio, Begoña 3-2. esk., Bilbo. SESBera ebakuatua.

MÚGICA ESPONDA, Manuela. 5 urte. 1931ko abenduaren 29an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Manuel Mújica Iturrizar. Helbidea: Henao 23-5º, Bilbo. Frantziara ebakuatua.

MÚGICA ESPONDA, María. 7 urte. 1929ko azaroaren 5ean jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Manuel Mújica Iturrizar. Helbidea: Henao 23-5º, Bilbo. Frantziara ebakuatua

REGUERA ALONSO, Atanasio. 7 urte. 1930eko apirilaren 15ean jaioa, Herrera, Altza. Gurasoak/Tutoreak: Francisco Reguera López. Helbidea: Arabasterra, Sopela (Bizkaia). Frantziara ebakuatua.

RODRÍGUEZ GARCÍA, Benita. 11 urte. 1925eko abenduaren 16an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Esperenciador Rodríguez Gibaja. Helbidea: María Díaz de Haro 34, Portugalete (Bizkaia). Frantziara ebakuatua.

RODRIGUEZ GARCIA, José Ernesto .10 urte. 192eko azaroaren 5ean jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Esperenciador Rodríguez Gibaja. Helbidea: María Díaz de Haro 34, Portugalete (Bizkaia). Frantziara ebakuatua.

SAGARZAZU MERINO, Marcelino. 8 urte. 1929ko abuztuaren 24an jaioa, Altzan. Gurasoak/Tutoreak: José Sagarzazu Echelecu. Helbidea: kale Nagusia 38, 1. ezk., Bilbo. HABANA baporean SESBera ebakuatua.

SALVADOR PÉREZ, María Ángeles. 7 urte. 1930eko urtarrilaren 30ean jaioa, Herreran, Altza. Gurasoak/Tutoreak: Justo Salvador Durango. Helbidea: Gran Vía 18, Bilbo. SESBera ebakuatua.

SANTAMARÍA CONDE, María del Carmen. 5 urte. 1932ko otsailaren 3an jaioa, Pasaia-Altzan. Gurasoak/Tutoreak: Isidro Santamaría Porras. Helbidea: Urazurrutia 17, 3. ezk., Bilbo. SESBera ebakuatua.

Euskalmemoria[6] fundazioaren webgunean atzerrira ebakuatutako haurren hiru izen aipatzen dira, baina informazioaren jatorria eta informazio gehiago aipatu gabe: Nekane Elizalde Elizalde, Sebastián Elizalde Elizalde –agian anaiak– eta Martínez Balda, izenik gabe –agian Agustina Martínez Balda –.

[1] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Francia”.

[2] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Francia”.

[3] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niños españoles evacuados a la URSS”.

[4] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Rusia (URSS)”.

[5] CDMH. Ministerio de Educación, Cultura y Deportes. Dokuklik: “Fichas de niñas y niños evacuados a Rusia (URSS) en el vapor Habana”.

[6] “Niños/as evacuados/as al extranjero”. Euskal Memoria Fundazioa.

sortze data: 2020-12-02 / eguneratze data: 2020-12-08

Frantziako kontzentrazio-esparruetan barneratuak

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 67-71 orr.)

Ondorengo zerrenda Frantziako kontzentrazio-esparruetako barneratuen fitxategi-bildumatik abiatuta egin da[1], erbesteko Euzkadiko Gobernuak egina. Funts beretik datozen beste iturri batzuk, hala nola Afrikako kontzentrazio-esparruetako fitxategiak[2] eta Bram[3], edo erbestean dauden euskal marinelen fitxategia[4], orri-oinean adierazita geratzen dira.

ALKAIN MENDIZABAL Luis. 18 urte. Herrerakoa[5]. Ikaslea. UGTko afiliatua. Euskadin, gudari; Katalunian, kabo. Campo de Judes-en (Sept-Fons) 1939ko apirilaren 1an barneratua; eta Campo de Gurs, Ilot D. 1939ko ekainaren 1ean Al ilot-era eraman zuten. B.24. Gº 3.

AMAT IRIBARREN, Segismundo. 43 urte. Altzan jaio zen 1897ko ekainaren 10ean. Jornalari, merkatari, upelgile. Ezkongabea. UGTko afiliatua. Euskadin: Karl Liebcknecht batailoian gudari, Altzako 1. Konpainia Gorria. Katalunian: Soldadu. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien; Le Barcarès, Ilot H, Pabeiloi 12; eta Gurs, Ilot A, Bª 10, Gº 3º. Gerrako mutilatua. Deklaratua: erabateko ezgai. Gaixotasuna: giltzadura erradiokubitalaren ankilosia eta erradiazio karpianoaren ankilosia, ezkerreko aldean.

ANABITARTE ALTUNA, Celestino. 37 urte. Altzan jaioa. Eusko Abertzale Ekintzako afiliatua. Esparru hauetan barneratua: Argeles, eta Gurs, Ilot D, Bª 6, Gº 3º[6].

ARBONA EGUILUZ Enrique. 25 urte. Altzan jaioa. Zurgin. EAJko afiliatua. Euskadin, artilleriako gudari Donostian[7]. Katalunian, soldadu D.E.C.A. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 16 eremuan; Gurs, Ilot C, Bª 10, Gº 1º.

AZURMENDI URRESTARAZU, José. 19 urte. Altzan jaioa. Afiliazio politikorik gabe. Argeles kontzentrazio-esparruan barneratua[8].

BEITIA TXAKARTEGUI, Eusebio. 24 urte. Herreran jaioa, Altza. Saregile. UGTko afiliatua. Katalunian, soldado. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 16.  eremua; eta Gurs, Ilot B. Txilera ebakuatua 1939ko uztailaren 31n.

BERRA SÁEZ, José. 29 urte. Altzan jaioa. Izquierda Republicanako afiliatua. Katalunian, teniente. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, eta Gurs, Ilot B, 11. barrakaren burua. 1939ko ekainaren 15ean aztertu zuten esparrukoko tailer mekanikoan.

CALVO CERGUEIRAS, José. 31 urte. Altzan jaioa. Marinela. CNTkoafiliatua. Katalunian, teniente. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 14. eremua; eta Gurs, Ilot C, Bª 11, Gº 2º.

GALARDI ETXEBESTE, Iñaki. 26 urte. Pasaia/Altzan jaioa[9]. Bulegaria. Alderdi Komunistako eta UGTko afiliatua. Euskadin, 30.  batailoi Celtan gudari, 3. konpainia. Kabo. Katalunian, pentsiodun mutilatua. Erabateko ezgaitzat joa. Eskuineko eskuko atrofia dauka. Esparru hauetan barneratua: Argeles, Gernika-Berri azpi-esparruan, 1939ko martxoaren 30ean; eta Gurs, Ilot A. La Roseraie ospitalera eraman zuten, eta handik Ilbarritzeko gerrako mutilatuen egoitzara.

GALARRETA HERNAIZ, Félix. 26 urte. Altzan jaioa. Idazlaria. UGTko afiliatua. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 16. eremua; eta Gurs, Ilot C, Bª 2, Gº 3º.

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Fabriciano. 47 urte. Altzan jaioa. Saregilea, Alderdi Komunistako kidea. Gerrako elbarria. Biriketako lesioa du. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 10. eremua; Le Barcarès, Ilot C; eta Gurs, Ilot A, Bª 10, Gº 5º. 1939ko ekainaren 4an Frantziako Ospitalera eraman zuten, eta La Roseraie ospitalera eraman zuten 1939ko uztailaren 14an. (ikusi Altzako Fronte Popularreko kideen zerrenda)

GONZÁLEZ SUANCES, Bernardo. 20 urte. Santanderren jaioa, eta Altzatik joana. Ezkongabea. Afiliaziorik gabekoa. Sugin D-23 dragaminetan. Zabbeus Makagnasseus-en[10], Tunisian[11] barneratua.

GUAL ABELLANEDA, Valentín. 33 urte. Altzan jaioa eta Errenteriako bizilaguna. Jostun ebakitzaile. UGTko eta Alderdi Komunistako afiliatua. Euskadin, Larrañaga Batailoiaren Komandante Intendentea. Katalunian, Intendentziako Kapitaina. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 12. eremua; eta Gurs, Ilot C, non Intendentzia-buru gisa jardun zuen.

ISTURITZ FALCÓN, Eugenio. Altzan jaioa. Karrozagilea. UGTko afiliatua. Euskadin, gudari. Katalunian, Infanteriako soldadua. Esparru hauetan barneratua: Arles-sur-Tech; Le Barcarès, 2. eremua; Gurs, Ilot D, Bª 11, Gº 2º[12].

PINTO SARDÓN, Isaac. 41 urte. Hermedes (Palencia) herrian jaioa eta Altzako bizilagua duela 20 urte. Zurgina. Alderdi Komunistako kidea. Euskadin, Gipuzkoa Batailoiaren gudaria, Lotuneak eta Transmisioak. Katalunian, pentsionista elbarria. Guztizko ezgai deklaratua. Gaitza: Nefritis. Esparru hauetan barneratua: Argeles, mutilatu gisa erreklamatua, 3ª lista Sete nº 159; eta Gurs, Ilot A, Bª 19, Gº 3º.

PORRAS MARTÍN, Juan. 41 urte. Donostian jaioa eta Altzako bizilaguna. UGTko afiliatua. Katalunian, Intendentzia, ganaduak. Ogibidea: Enplegatua. Esparru hauetan barneratua: Saint Cyprien, 13. eremua; eta Gurs, Ilot C. Bordelen bizi den anaiak erreklamatua, errekuperatu eta hara doa 1939ko maiatzaren 4an.

SÁNCHEZ FERROL, Antonio. 29 urte. Caramiñal (Coruña) herrian jaioa eta Altzatik etorria. Ezkondua. Gaitutako sugilea. UGTko afiliatua. Sugilea Donostia bouan. Gurs esparruan barneratua[13].

 

[1] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: «Ficheros (Gurs)».

[2] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en los Campos de Concentración de África”.

[3] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en el Campo de Concentración de Bram”.

[4] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de marinos vascos exiliados con finiquitos a diciembre de 1937”.

[5] Zalantzazkoa. Agian ez da Altzako Herrera, Bizkaiko Zallakoa edo beste Herrera bat.

[6] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en el Campo de Concentración de Bram”.

[7] Agian Donostiako Artilleria astunaren 3. Erregimentuko kide izan dela esan nahi du.

[8] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de internados en los Campos de Concentración de África”.

[9] Beste dokumentu batzuetan Juan Ignacio Galardi Echeveste bezala agertzen da, Altzakoa zein Pasaiakoa.

[10] Ziurrenik transkripzio akats bat. Tunisiako zelaiaren izena Meheri-Zebbeus zen.

[11] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Dokuklik: “Fichero de marinos vascos exiliados con finiquitos a diciembre de 1937”.

[12] AHE. Archivo Histórico del Gobierno Vasco. En Dokuklik: “Fichero de internados en los Campos de Concentración de África”.

[13] AHE. Archivo Histórico del Gobierno Vasco. En Dokuklik: “Fichero de marinos vascos exiliados con finiquitos a diciembre de 1937”.

sortze data: 2020-12-02 / eguneratze data: 2021-02-02

Atzeguardian hildakoak

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 109-115 orr. Honako zerrenda hau Memoria Historikoarekin lotutako proiektuetako zerrendetan agertzen joan diren izenez osatu dira, bai eta digitalizatutako lanbideetatik eta dokumentazio judizialetik, hemerotekatik eta AHMk bildutako testigantzetatik ere.)

ARISTIZABAL ECHEVERRIA, Ignacio. 59 urte. Jornalaria. Tradizionalista. Ignacio Aristizabal Zabalo bere semearen arabera, 1936ko abuztuaren 2an, bere aita eta anaia atxilotu zituzten, Gregorio eta Benito[1] izeneko Pasaiako Compañía del Norteko kide batzuk, Jose Maria Pariza eta Antonio Pasaban[2] izeneko beste bi pertsonak eraginda. Guztiak Izquierda Republicanakoak. Atxiloketaren egunean Donostiako Gobernu Zibilera eraman zituzten, Pasaiako Jesus Oyarzabal jaunak eta Echeverria[3] izeneko batek gidatutako luxuzko auto batean. Handik Ondarretako espetxera igaroko ziren. Ebakuazioan Bilbora eramango zituzten. Aita, Ignacio Aristizabal, 1937ko urtarrilaren 4an hil zuten Bilboko Angeles Custodios kartzelan, erasoan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[4].

ARTOLA BERRA, Jose. 75 urte. Baserritarra. Filiazio politiko ezezaguna. Bere seme Francisco Artola Anabitarteren arabera, bere aita matxinatuek hartu eta gutxira hil zen. Gertaera Berra baserrian gertatu zen, honela: Jose Artola 1936ko irailaren 19ko arratsaldean zegoen, arto hostoak biltzen, hegazkin “gorri” batek bonba batzuk erortzen utzi eta haietako baten metrailara iritsi zenean. Zaurituta, San Jose klinikara eraman zuten, eta hurrengo egunean hil zen (36/09/20). Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[5]. Gerra-ekintzan erori gisa agertzen da Altza-Buenavista barrutiko alkateordeak Donostiako Udalari gorpuak Erorien Haranera eramateko bidalitako zerrendan (1958)[6].

BASA DEL CANTO, Gregorio. 72 urte. Malagakoa. Helbidea: San Frantzisko kalea 54, 2.a, Donostia. Karabineroa erretiratuta. Filiazio politiko ezezaguna. Elizatik irten ondoren, bost ezezagunek “Ategorrietako kuartelera”[7] eraman zuten deklaratzera. Gorpua 1936ko abuztuaren 21ean aurkitu zuten, Altzako errepidean (dirudienez, Ategorrietatik gertu), buruan bala zauriak zituela. Altzako Causa Generalaren arabera[8], gorpua bandera gorri eta hori batean bilduta aurkitu zuten. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago. Garaiko dokumentazioak hiltzaileak Fronte Popularrekoak zirela susmatzen du. Altzako hilerrian lurperatu ondoren, 1940ko urriaren 25ean, gorpua Polloeko gerrako biktimen mausoleora eraman zuten[9].

ECHEZORTU BEITIA, Juan. 52 urte. Altzako Udaltzaingoa. Causa Generalak “Mugimenduarekiko mendekotasuna” duela uste du. Bere alargun Teodora Azcaray Íñiguez de Herediaren arabera[10], uztailaren 19an, bere senarra Lucilo de Marcos[11] izeneko batek desarmatu zuen Buenavistako plazatxoan. Abuztuaren 8an bere etxera joan ziren bila, Buenavistako eskolen eraikin desagertuan. Gorpua Altzako errepidean aurkitu zuten, hiru zaurirekin buruan, abuztuaren 11n. Ez dakigu non egon zen aurreko hiru egunetan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[12]. Altzako hilerrian lurperatu zuten 1936ko abuztuaren 10ean. Gorpua familiaren Ordiziako panteoira eramango zuten[13].

Claudio Egaña (Kutxateka)

EGAÑA OTAMENDI, Claudio. Aizarnan jaioa eta Altzan bizi zen. Herrera Sport taldeko nazioarteko korrikalaria[14]. Anarkisten filiaziokoa. Beste hogeita bat presorekin batera atera zuten Burgosko espetxe nagusitik 1936ko irailaren 9an, eta fusilatu egin zuten[15]; antza denez, fusilatutako besteekin lurperatu zuten, Esteparreko hobian, Burgosko probintzian[16]. Haren gorpua identifikatu gabe dago oraindik.

EGOSCOZABAL SALAZAR, Eugenio. Merkataria. Renovación Españolan afiliatua. 23 urte. Egoitza: Villa Egoscozabal, Mirakruz Gaina. Bere etxean atxilotu zuten, Altzako Fronte Popularreko elementuak zirela eta, Loiolako kuarteletan, 1936ko uztailaren 27an amore eman ondoren. “Sociedad Bidebieta”ra (sic) eraman zuten, eta gero Aldundira. Ez dakigu nora eraman eta exekutatu zuten. Polloeko hilerrian agertu zen haren gorpua, uztailaren 28ko goizaldean[17].

GURUZEAGA ILLARREGUI, Juan. Altzan jaioa. Ezkondua. Sagardogile industriala. EAJn afiliatua. Matxinatuen sarreran, beste asko bezala, Mirakruz kaleko Iturrizaga etxea arpilatu zutenean, zera esan zuen: “Gorriek lapurtzen bazuten, haiek ere [militarrek] lapurtzen zuten”, eta 1936ko urriaren 2an atxilotu eta exekutatu zuten[18].

Luis Irisarri

IRISARRI PIQUER, Luis Manuel. Donostian jaio zen 1908ko uztailaren 21ean. Intxaurrondoko Basotxiki baserrian bizi zen, eta bi seme-alaba zituen. Nafarroako emigranteen familia batetik dator. Ez dakigu lotura politikorik zuenik. Donostiako Gas Fabrikako langilea. 1936ko azaroaren hasieran atxilotu zuten, Zubiaurreko tabernan kartetan jolasten ari zela, bere bila etorri ziren soldaduak. Ondarretako espetxera eraman zuten, eta 1936ko azaroaren 10ean fusilatu zuten, ustez, Hernanin. Atxilotu eta hurrengo egunean, emaztea, Manuela Garmendia, kartzelara joango zen; senarra jada han ez zegoela esan zioten. Berari buruz izan zuten azken berria izan zen diru-zorroa aurkitu zutela Villa Iruña parean, han zegoen gasolindegiaren ondoan. Horrek Oiartzunen fusilatu zutela pentsarazi zien; baina Intxaurrondoko Pellizar baserriko Pakita Anabitarteren testigantzari esker, jakin badakigu bere osaba Juan Jose, Mons likore-fabrikako langilea, bere kamionetan gidatzen ari zela, militarrek konfiskatutakoa, Ondarretako kartzelatik Hernanira fusilatzeko, eta bidaia horietako batean Irisarri ezagutu zuen. Alargun gazte bat utzi zuen bi seme-alaba txikirekin. Egoera zela eta, alargunak laguntza eskatu zion Donostiako Udalari, senarrak horretarako lan egiten baitzuen, baina umiliatuta itzuli zen, bi seme-alabak adopzioan ematea eta boulevardeko komunetan lan egitea aholkatu baitzioten. Luis Manuel Irisarriren izena Donostiako Igentea kalean dagoen Dual eskulturaren zerrendan dago[19].

Pablo Landa

LANDA IRIBAR, Pablo. Zestoan jaio zen, 1885ean. EAJn afiliatua. La Salle ikastetxeko Guraso Katolikoen Elkarteko lehendakaria eta Altzako Udaleko zinegotzia. Bilbon babestuko da, Altzako behin-behineko alkate gisa. Bilbo erori ondoren, Zallan (Bizkaia) babestu zen, Manuel Díez de Urrutia medikuaren etxean. Handik atera eta 1937ko ekainaren 27an hil zuten Karl Liebknecht batailoiko milizianoek, Altzako Konpainia Gorriko altzatarrek, herri horren sarreran. Hilotza hilerrira eraman eta hobi komun batean lurperatu zuten. Gaur egun, bere gorpuak Zallako hilerriko hobi komunean jarraitzen du[20].

MENDIKUTE LIZEAGA, Alejandro. Altzan jaio zen 1891ko otsailaren 26an. Euskal nazionalismoaren jarraitzailea. Apaiz ordenatua 1916an. 1929tik kapilau izan zen Donostian, eta gero Hernanin. Miguel anaiarekin eta Isabel abadearekin batera, Hernaniko Errepublika Plazako 9. zenbakian bizi zen. Errepublika garaian, EAJren hainbat ekitalditan parte hartzeagatik nabarmendu zen. Bi aldiz atxilotu zuten, eta Hernaniko espetxeko lehena askatu zuten, hamar eguneko gatibualdiaren ondoren, bere anaia Miguel Hernaniko parrokoari esker. Bigarren aldian, falangista talde batek etxetik atera zuen, eta Ondarretako espetxera eraman zuten 1936ko urriaren 14an. Antza denez, fusilatu zuten egunera arte ez zuten ez epaiketarik ez galdeketarik egin. 1936ko urriaren 23tik 24rako gauean “hainbat zauriren ondorioz” hil zen. Exekutatzeko unean, Hernanira begira jartzeko eskatu zuen. Dirudienez, azken une horietan bere anaia Miguel egon zen. Gorpua familiaren panteoian lurperatu zuten, Hernaniko hilerrian bertan[21].

RODRÍGUEZ GARCÍA, Juan. 39 urte. Iruñean jaio eta Altzan bizi. Altzako 1. Konpainia Gorriko kaboa[22]. 1936ko urriaren 23an desagertu zen[23] [24].

José Salvador

RUIZ FACES, Sabino. 66 urte. Jornalaria. Tradizionalista. Damiana Albandoz alargunaren arabera, 1936ko uztailaren 22an, hiru gizon (Tomas Damborena edo Doñabera, Julian Torres eta Paulino Cortines) beren etxera joan ziren, Herrerako Ibarbia etxean, 1. solairuan. Kalean zain zeuden beste pertsona batzuekin batera, senarra Trintxerpera eraman zuten atxilotuta, gero San Markoko gotorlekura eramateko, eta handik Ondarretako espetxera. Ebakuazioarekin Angeles Custodios espetxera eramango dute, Bilbon, eta bertan hilko dute 1937ko urtarrilaren 4an, erasoan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago[25].

SALVADOR QUEVEDO, Jose. Altzan jaioa. 44 urte. Zulatzailea. 1932an gobernadore zibilak izendatutako zinegotzi-kudeatzailea, 1934an gobernadore berri batek kargugabetua zentro-eskuinak hauteskundeak irabazi ondoren, El Duesoko (Kantabria) Zigor Sailean fusilatua, “Epaitu gabe” [26], Euzkadiko Armadan zerbitzatu ondoren.

Juan Bautista Tejada

TEJADA Y SÁENZ DEL PRADO, Juan Bautista. 79 urte. Monarkiko alfonsinoa. Santo Domingo de la Calzadan (Errioxa) jaio zen, 1857ko otsailaren 9an. Osasun arrazoiengatik etorri zen Donostiara, eta horrela ezagutu zuen bere emaztea izango zena, Trinidad. 1896an ezkondu ondoren, 1908an Villa Iruña, Altzan, eraiki zuten eta bertan finkatu zuten bizilekua. Zortzi seme-alaba izango dituzte. Bere ibilbide politikoa diputatu gisa hasi zuen Logroñoko probintzian — gaur egun Errioxan —. 1903, 1905, 1909, 1910 eta 1916an izendatu zuten senatari. Logroñoko Diputazioko presidente izendatuko dute. 1917an, bizitza osorako senatari bezala aukeratua izan zen. Gurutze Gorriko presidenteordea ere izan zen. Altzako alkate izan zen 1931n, eta kargua utzi zuen Errepublikaren etorrerarekin. Gerra hastean, Ricardo eta Jose Maria semeekin batera atxilotu zuten Villa Iruñan, 1936ko abuztuaren 15ean. Mirakruzeko checara eraman zuten, eta handik Kursaalera. Ebakuazioarekin, Bizkargui-Mendi itsasontzi-espetxera eramango dute, eta bertan giltzapetuta egongo da bi hilabetez. Bilboko Angeles Custodios komentuko kartzela-ospitalera eraman zuten, eta 1937ko urtarrilaren 4ko sarraskian hil zuten[27] [28].

Ricardo Vázquez

VÁZQUEZ RODRÍGUEZ, Ricardo. 48 urte. Mertzedariar erlijiosoa. Filiazio politiko ezezaguna. Pedro Castro, Ubako Amabirjinaren Erreformatorioko apaizaren arabera, 1936ko uztailaren 27an, milizianoek atxilotu zuten; besteak beste, Herrerako Izquierda Republicanako  Surano Sáez Cabezón alderdiko idazkaria, Jose Antonio Igarategui Azpeitia Altzako Udaltzaingoaren kaboa eta Juan Iriarte Altzako alkate ohia. Beste lau erlijioso ere atxilotu zituzten, horien artean Pedro Castro, lehenik Diputazio Probintzialera eramanez, eta ondoren handik Gobernu Zibilera eramanez. Ricardo Vázquez Aldundian geratu zen. Erlijiosoak askatuak izango ziren, baina hurrengo egunean, Ricardo Polloeko hilerrian fusilatua izan zela jakingo zuten. Hilotza, hain zuzen ere, 1936ko uztailaren 29an aurkitu zuten hilerri horretan. Heriotza Erregistro Zibilean jasota dago. Hiltzaileak Fronte Popularrekoak zirela susmatzen da[29].

[1] Causa Generalean bildutako Pasaiako Udalaren agirien arabera, Gregorio Sáez, antza denez, Peña Lemonan (Bizkaia) erori zen, eta Benito Martinez guardia zibiko gisa aritu zen. Biak Izquierda Republicanan arituak ziren eta ez zuten aurrekaririk.

[2] Pasaitarrak, Fronte Popularrean lan egin zuten eta Bilbora ebakuatu zuten. Ez zegoen hilketetan edo arpilatzeetan parte hartu izanaren berririk, eta gerraren aurretik eta ondoren “jokabide ona” erakutsi zutela egiaztatu zen.

[3] Deklarazioaren unean, Echeverria non zegoen ez zekiten.

[4] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.

[5] Idem.

[6] AHMDSS H-03408-05.

[7] Ategorrietako kuartela dionean, Mariaren Bihotzaren komentua (garai hartan Ategorrietako Pasealeku Berria zena, gaur egun Nafarroa etorbidea) edo Jai-Alai frontoia izan daiteke, gaur egun desagertuta dagoena (Nafarroa etorbidea eta Ategorrieta etorbidearen arteko elkargunean kokatua). Bi kasuetan, checa anarkistak ziren.

[8] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.

[9] La Voz de España, 1940-10-26.

[10] Gertakari berari buruzko adierazpenak egin zituen Donostiako 11. Epaitegi Militarrean. AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.

[11] “Rojo-separatista”-tzat joa. Ondarretako presoa, alargunak 1941eko urriaren 30ean egindako deklarazioan aipatzen denez. AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL,1336, Exp. 1.

[12] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.

[13] AHMDSS. H-03408-05.

[14] “Egaña korrikalaria ahanzturaren putzutik ateratzen”. Estibaus. 2018-02-21.

[15] “Represaliados burgaleses”. Represión franquista en Burgos. 2014-09-19.

[16] ARROITA, Aiyoa; DOMÍNGUEZ, Jesús Pablo. “Plácido Pérez Barriuso, el primer identificado de las fosas de Estépar”. Crónicas a pie de fosa. 2018-03-08.

[17] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 1.

[18] AIZPURU, Mikel; APAOLAZA, Urko; GÓMEZ, Jesús Mari; ODRIOZOLA, Jon. El otoño de 1936 en Guipúzcoa: Los fusilamientos de Hernani. Alberdania. 2007, 321. or.

[19] “Hil zuten aita gogora ekarriz”. Estibaus. 29/03/2019.

[20] LANDA IJURKO, Iñigo: “Gure aitona eta Gerra Zibila, memoria eta Historia”. In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 105-134 orr.

[21] AIZPURU, Mikel; APAOLAZA, Urko; GÓMEZ, Jesús Mari; ODRIOZOLA, Jon. El otoño de 1936 en Guipúzcoa: Los fusilamientos de Hernani. Alberdania. 2007, 216. or.

[22] AHM.: “Documentos de la Guerra Civil en Altza“. In: Hautsa Kenduz  XI (2011), 141-143 orr.

[23] Rodríguez García, Juan. En Donostia1936-1945: Violaciones de los derechos humanos durante la Guerra Civil y el Primer Franquismo.

[24] Ikus Bidebietako Tiro Nazionalean fusilatuak: RODRÍGUEZ GARCÍA, Fernando.

[25] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 4.

[26] EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa. Bilaketa Dokukliken: “Fichero de fusilados y asesinados. Faltan letras. 1020 fichas personales”.

[27] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 4.

[28] LOYARTE, Adrián. Mártires de San Sebastián. 1944, 293-312 orr.

[29] AHN, Exp. FC-CAUSA_GENERAL, 1336, Exp. 10.

sortze data: 2020-12-01 / eguneratze data: 2021-02-02

Borrokan eroriak

(URRESTARAZU PARADA, Ion: Altza durante la guerra civil española. AHM, 2020, 105-107 orr. Honako zerrenda hau Memoria Historikoarekin lotutako proiektuetako zerrendetan agertzen joan diren izenez osatu dira, bai eta digitalizatutako lanbideetatik eta dokumentazio judizialetik, hemerotekatik eta AHMk bildutako testigantzetatik ere.)

  • ALQUIZA USOBIAGA, Anastasio. Flechas Azules Hispaniar-Italiar Dibisio Mistoko legionarioa. 1939ko urtarrilean erori zen, ziurrenik Katalunian.
  • AMUNDARAIN ORBEGOZO, Vicente. Leongo frontean eroria.
  • ARZAC, Álvaro. Soldadua Sagardia zutabean. Santanderreko frontean borrokan eroria.
  • BERRA ZAPIRAIN, José. Altzan jaio eta bizi zen. Saseta batailoiko gudaria. Sollubeko frontean erori zen 1937ko maiatzaren 17an[1].
  • CARRERA ALTUNA, José María. Altzan jaio eta bizi zen. Elizalde burdindegiko langilea. Teruelgo Alcorisa Ospitalean hil zen, frontean jasotako zaurien ondorioz. Bere arimaren aldeko meza egin zen Altzan, 1940ko martxoaren 31n.
  • DORRONSORO LEUNDA, Pedro. 25 urte. Altzan lurperatua 1937ko urriaren 1ean. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[2].
  • ERDABIDE, Juan. 25 urte. Altzan lurperatua 1936ko abuztuaren 1ean. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[3].
  • FRAILE MARTÍN, Juan. 17 urte. Altzan lurperatua 1936ko uztailaren 27an. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[4].
  • GALARRAGA SEGUROLA, Francisco. Altzan jaio eta bizi zen. Gudari, unitate ezezagunean. Elgetan eroria 1937ko apirilaren 6an[5].
  • GERBOLES FERNÁNDEZ, Francisco[6]. 23 urte. Altzan lurperatua 1936ko abuztuaren 19an. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[7].
  • GARIN MUTILOA, Pablo. 22 urte. Altzan lurperatua 1936ko irailaren 9an. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[8].
  • IBARZÁBAL ARIZMENDI, Francisco. 20 urte. Altzako bizilaguna. Artilleriako Erregimentu arinaren 12. zenbakiaren kaboa. Aragoiko frontean erori zen. Altzan lurperatua 1938ko apirilaren 1ean[9].
  • MARICHALAR, Pablo. Laudas baserrikoa[10]. 1937an Bizkaian eroria. Bere hileta Altzan egin zen 1937ko uztailaren 1ean.
  • ROTETA ARRIETA, Marcos. 24 urte. Altzan 1938ko apirilaren 21ean lurperatua. Gerra-ekintzan erorita bezala agertzen da[11].
  • RUIZ ALMANDOZ, VICENTE. 22 urte. Erreketea. Helbidea: Ibarbia Etxea (Herrera). Donostiako Ospitale Militarrean hil zen 1936ko urriaren 15ean, abuztuaren 25ean Oiartzungo frontean izandako zaurien ondorioz. Altzan lurperatua 1936ko urriaren 18an[12].
  • SALVADOR MONDARAIN, José. Altzan jaioa. UGT. Marinela Vendavalen (1936ko urria) eta Nabarran (1937ko martxoa). 1937ko martxoaren 5ean, 27 urte zituela, Matxitxakoko guduaren ondorioz borrokan erori zen[13].
  • SERRANO GONZÁLEZ, Joaquín. Artillero. Monreal del Campon hil zen, Teruelgo probintzian, 1938ko apirilaren 25ean..

[1] VARGAS ALONSO, Francisco Manuel. “Gudaris guipuzcoanos en el “Euzko Gudarostea”. In: Bilduma 13. Ayuntamiento de Errenteria (1999). 228. or.
[2] AHMDSS. H-03408-05: 75. or.
[3] Idem.
[4] Idem.
[5] VARGAS, op. cit., p. 229.
[6] Abizena Jarboles izan zitekeen, eta ez Gerboles. Beharbada, Juan Jarboles Fernández altzatarren familiakoa, Mauthausenetik bizirik atera zena.
[7] AHMDSS. H-03408-05.
[8] Idem.
[9] Idem.
[10] Labeas/Laguras baserria, Mirakruz Gainan.
[11] AHMDSS. H-03408-05.
[12] Idem.
[13] PARDO SAN GIL, Juan. Euzkadiko Gudontzidia. La Marina de Guerra Auxiliar de Euzkadi (1936-39). Untzi Museoa-Museo Naval. Donostia-San Sebastián, 2008, 248-257 orr.

sortze data: 2020-12-01 / eguneratze data: 2021-02-02

Pablo Landa Iribar

Pablo Landa (Zestoa, 1885-10-20; Zalla, 1937-06-27) Zestoatik Altzako Herrera auzora etorri zen lanera 1913an. Bederatzi anaia ziren Landa Iribartarrak, eta bera eta Maria Herrerara etorri ziren bizitzera; Pedro, berriz, Pablorekin oso lotuta zegoen anaia, Pasai Antxon finkatu zen, kontratista gisa lan egiteko. Jacinta Jaca Sotil emaztearekin batera (Betelu, 1889 – Altza, 1958) familia bat osatu zuten Herrerako Vista Alegre etxean, Tantarrene izenez ere ezaguna. Sei seme-alaba izan zituzten: Martin, Frantzisko, Jose Migel, Isabel, Migel eta Santiago. Jarraitu irakurtzen →

sortze data: 2020-11-30 / eguneratze data: 2021-02-11

Juan Bautista Tejada Sáenz del Prado

(Santo Domingo de la Calzada 1857 – Bilbao 1937)

Santo Domingo de la Calzadan (Errioxa) jaio zen 1857ko otsailaren 9an. Osasun-arrazoiak zirela medio Donostiara etorri zen, eta han Trinidad Duque de Estrada ezagutu zuen. 1896an ezkondu zen Trinitaterekin, eta urte batzuk geroago Villa Iruñara joan ziren bizitzera. 1908an eraiki zen, Trinidaden aitonak, Ricardo Duque de Estradak, Mirakruz Gainaren inguruan zituen lurretan, Altzako udalerrian. Izen hori darama Trinidad jaio zen hiriaren oroimenez. Ezkondu zirenetik, senar-emazteak Altzan bizi izan ziren beti. Zortzi seme-alaba izan zituzten. Jarraitu irakurtzen →

sortze data: 2020-11-30 / eguneratze data: 2020-11-30

Altzako udalbatzak Errepublika garaian (1931-1939)

Altzako udalbatza (1931)

KRONOLOGIA

1931

– 1931-04-12: Udal hauteskundeak.

– 1931-04-14: Errepublika aldarrikatu zen.

– 1931-04-17: Udala eratzeko ekitaldia:

  • Kargua utzi: Alkate, Juan Bautista Tejada; zinegotziak: Santiago Elizalde, Dionisio Elizalde, Manuel Galardi, José Luis Galardi, Agustín Garmendia, José Matxain, José Manuel Escudero, Pablo Elizalde.
  • Kargua hartu: Alkate: José Juanes Echeveste (abertzalea); Alkateordeak: Celestino Atorrasagasti Casares (abertzalea), Pedro Ayesta Cendoya (independente), Sindiko: José Casares Larrarte (independentea), Sindiko: Pablo Landa Iribar (abertzalea), Ricardo Tejada Duque de Estrada (independentea), Felipe Zurutuza Urbistondo (independentea), José Iruretagoyena Querejeta (independentea), José Manuel Beretarbide Aristizabal (abertzalea), José Manuel Sasiain Astiasuainzarra (independentea), Juan Iriarte Aguirre (errepublikanoa), Gaspar Cardona Guarinos (errepublikanoa).

– 1931-12-19: José Juanes alkatearen dimisioa, osasun arrazoiak argudiatuz. 1931eko otsailaren 16an onartua.  Behin-behineko alkatea: Celestino Atorrasagasti Casares.

1932

– 1932-02-16: Pedro Ayesta Cendoya alkate. Udalbatzaren antolaketa berria:

  • Alkate: Pedro Ayesta Cendoya; 1. Alkateorde: Celestino Atorrasagasti Casares; 2. Alkateorde: Pablo Landa Iribar; Sindiko: José Casares Larrarte; Zinegotziak: Ricardo Tejada Duque de Estrada, Felipe Zurutuza Urbistondo, José Iruretagoyena Querejeta, José Manuel Beretarbide Aristizabal, José Manuel Sasiain Astiasuainzarra, Juan Iriarte Aguirre, Gaspar Cardona Guarinos.

– 1932-09-27: Pedro del Pozo gobernadore zibilak udalbatza kendu eta gestora bat izendatzen du:

  • Alkate: Juan Iriarte Aguirre; 1. Alkateorde: Gaspar Cardona Guarinos; 2. Alkateorde: Ángel Guillén; 1. Sindiko: Abelardo Velasco; Zinegotziak: José Salvador Quevedo, José Hernández García, Victoriano Moranchel Narvarte (azken bi zinegotzi hauek urriaren 9an izendatuak).

– 1932-10-09: Gobernadore zibilak bi zinegotzi gehiago izendatzen ditu: Victoriano Moranchel Narvarte 1936-02-22an hil zen).

1933

– 1933-11-19: Hauteskunde orokorrak Espainian. Zentro-eskuinak irabazle.

1934

– 1934-01-11: Gobernadore zibilak 1931 urteko Udalbatza berrezartzen du:

  • Alkate: Pedro Ayesta Cendoya; Zinegotziak: Pablo Landa, José Casares, José Juanes, Ricardo Tejada, Felipe Zurutuza, José Iruretagoyena, José Manuel Beretarbide, José Manuel Sasiain, Juan Iriarte, Gaspar Cardona.

– 1934-09-07: Gobernadore zibilak udalbatza kentzen du. Behin-behineko alkate: Gaspar Cardona Guarinos.

– 1934-09-17: Gobernadore zibilak gestora berria izendatzen du:

  • Alkate: Luis Rubio Constans; Alkateordeak: Ramón Aulestiarte Ugarte (uko egiten dio), Andrés Loinaz Arrastua; Sindiko: Valentín Quintanilla Martínez; Zinegotziak: Gaspar Cardona Guarinos, Julián Felones Pérez, Juan Sans Montseny, Juan José Echeverría Arizmendi, Fernando Galardi Arcelus, Vicente Elizalde Arandia, Francisco Eizaguirre (uko egiten dio), Antonio Porras eta José Antonio Galardi, azken bi horiek Aulestiarte eta Eizaguirre ordezkatzen dituzte.

1935

– 1935-04: 1931. urtean hautatutako zinegotziak prozesatuak eta gaitasungabetuak izan ziren. Aurrerago amnistiatuak.

1936

– 1936-02-16: Hauteskunde orokorrak. Fronte Popularrak irabazle.

– 1936-02-22: Gobernadore zibilak 1931 urteko Udalbatza berrezartzen du.

– 1936-02-23: Gestorak karguak utzi eta 1931 Udalbatzaren hautetsi hauek kargua hartu zuten, Errepublikako azken Udalbatza osatuz:

  • Alkate: Pedro Ayesta Cendoya; Zinegotziak: Pablo Landa Iribar, Felipe Zurutuza Urbistondo, José Iruretagoyena Querejeta, José Casares Larrarte, José Manuel Beretarbide Aristizabal, José Manuel Sasiain Astiasuainzarra, Juan Iriarte Aguirre.

– 1936-07-18: Gerra Zibila.

– 1936-09-13: Frankistak Altzan nagusi.

– 1936-09-17: Udalbatza frankista:

  • Alkate: Victoriano Roteta Arzac; Zinegotziak: Gregorio Arrate Urcelay, Anselmo Zugasti Arocena, Juan Irastorza Aramburu, José Múgica, Ceferino Lopetegui.

– 1936-10-12: Altzako Udala Bilbon. Behin-behineko alkate: Pablo Landa Iribar.

1937

– 1937-06-13: Frankistak Bilbon nagusi.

sortze data: 2020-05-30 / eguneratze data: 2021-04-18

Antonio Silva de Herrera

1940-04-06

Antonio Silva de Herrera (1896-?) Altzako alkate izan zen 1938ko urriaren 31tik 1940 apirilaren 6 arte, Donostiak Altza anexionatu zuen arte.

Datu biografikoak

  • 1896.- Villanueva (Sevilla) herrian jaio zen 1896ko apirilaren 1ean. (1)
  • 1928.- Alberto Rodríguez González-el Villa Sevilla eraikitzen du, Julimasene baserriaren inguruan. Alberto Rodríguez Elvira Rodríguezen anaia zen, Antonio Silvaren emaztea. (2)
  • 1930.- Buletin Ofizialean agertzen denez, Antonio Silvak lanik gabe dago, “sin ocupación alguna”, eta auzi bat dauka Donostiako “Electro Luz, S. A.”, enpresaren aurka soldatak zor dizkiolako. (3)
  • 1932.- Altza Herrian erroldatuta agertzen da: “Villa de Alza. Barrio Miracruz. Calle camino vecinal de Julimasene. Villa Sevilla”. Helbide honetan hiru lagun biziz dira: Alberto Rodríguez (57 urte, ezkongabea, “comisionista”), Elvira Rodríguez (51 urte, ezkondua, etxeko lanak) eta Antonio Silva (36 urte, ezkondua, “cesante”). Rodríguez anai-arrebak Errioxako Ausejo herrian jaioak ziren, eta hirurek hiru urte daramate Altzan erroldatuak. (4)
  • 1936.- 1932 urteko erroldako datuaz gain, jaiotze data zehatzak agertzen dira. Silva “cesante” bezala agertzen jarraitzen du eta Rodríguez “empleado”.(5)
  • 1938-1940.- Altzako alkate izan zen 1938ko urriaren 31tik 1940 apirilaren 6 arte “. (6)
  • 1940.- Maiatzaren 7an Gobernu Zibilak 1.000 pezetako isuna jarri zion babarrunak ilegalki saltzeagatik. (7)
  • 1945.- Iruñeako Gaztelu plazan karlisten agerraldi batean parte hartu eta gero, atxilotu egiten du poliziak bere etxean, (8)
  • 1956.- Madrileko Merkatal Agenteen Elkargoan baja ematen diote kuotak ez ordaintzeagatik. (9)
  • 1961.- Hirurogeita bost urte zituela, Madrilen poliziak kalean atxilotu egiten du ustezko komunitate erlijiosoen alde dirua biltzeagatik. Iruzu horretan aurretik ibilia dela baieztatzen dute. (10)
  • Heriotza data ezezaguna da

Villa Sevilla

Alberto Rodríguez González-ek eraiki zuen 1928. urteak, eta Miguel Antonio Setien izan zen arkitektoa. Etxearen helbidea: Mirakruz auzoa, Julimasene bidea, 69. zenbakia.

Villa Sevilla, kokapena (1960)
Villa Sevilla, 1928
Villa Sevilla, 1928 (Altzako Agiritegia, 007-29)

Erreferentziak

  1. Altzako Agiritegia, 1936. urteko errolda
  2. Altzako Agiritegia, 007-29
  3. Gaceta de Madrid,  1930 Tomo II Segundo trimestre, pág 121: “Antonio Silva de Herrera, sin ocupación alguna, contra la entidad comercial “Electro Luz, S. A.”, domiciliados en San Sebastián, sobre reclamación de salarios; pendiente ante Nos, en recurso de casación por infracción de ley interpuesto por el demandante, representado y defendido por el Letrado D. Luis Garrido Juaristi…
  4. Altzako Agiritegia, 1932. urteko errolda
  5. Altzako Agiritegia, 1936. urteko errolda
  6. Altzako Agiritegia, A 01-01 118-L (1936ko azaroa 1940ko martxoa)
  7. El Diario Vasco, 1940-05-07
  8. VILLANUEVA MARTÍNEZ, Aurora: “Los incidentes del 3 de diciembre de 1945 en la plaza del Castillo de Pamplona”. En Príncipe de Viana, nº 58, nº 212 (1997), pp. 629-652 (p. 643): “De los veinte carlistas vizcaínos asistentes a los actos de Pamplona, catorce de ellos fueron identificados por la policía y detenidos –tres en la capital navarra y el resto, a su regreso, en diferentes localidades de Vizcaya-. En el caso e Guipúzcoa, fueron nueve los carlistas detenidos en relación con los hechos, una vez de vuelta a sus domicilios: Elías Querejeta Zubia,… Antonio Silva de Herrera…”.
  9. Boletín Oficial de la Provincia de Madrid, 16 de julio de 1956, p. 4: “El Colegio Oficial de Agentes Comerciales de Madrid y su provincia (Atocha, 34) hace saber a los Coelgiados relacionados a continuación que, tenieendo más de doce cuotas mensuales pendientes de pago, si en el plazo de un mes, a partir de la fecha, no han legalizado su situación […] a la Junta de Gobierno para darles de baja, procediendo a la anulación de su carnet profesional, y siendo, por lo tanto, considerada clandestina su actuación: […] Don Antonio Silva de Herrera […]
  10. ABC, 29 de octubre de 1961, p. 105: “PEDÍA DINERO PARA SUPUESTAS COMUNIDADES RELIGIOSAS. Antonio Silva de Herrera, de sesenta y cinco años, ha sido detenido por inspectores de Policía de un coche-patrulla, cuando en un domicilio de la calle O’Donnell intentaba obtener cantidades de dinero con el pretexto de que eran para supuestas comunidades religiosas. Este individuo se ha dedicado ya anteriormente a ejercer esta ilícita actividad.”
  11. “80 urteko anexioa: Antonio Silva“, in Estibaus 2020-04-06
  12. Antonio Silva de Herrera Altzako Tokiko Bilduman
sortze data: 2020-04-01 / eguneratze data: 2020-11-07

Luis Manuel Irisarri Piquer

Luis Manuel Irisarri Piquer Donostian jaio zen 1908ko ekainaren 21ean eta 1936ko azaroaren 10ean fusilatu zuten. Salvadorren eta Ramonaren semea, familia Lodosako herri nafarrekoa zen jatorriz. Familia Donostiara bizitzera etorri zen eta, geroago, gurasoak banandu egin ziren. Luis Manuelek aitaren alde egin zuen, eta gainerako anai-arrebek, Valentinak, Miguelek eta Manuelek nahiago izan zuten amarekin geratu.

Aita Salvador Donostiako udaletxearen garbitzailea zen, eta Luis Donostiako udal gas enpresaren langilea. Luis, gainera, soinujole ona zen eta, enpresako lanez gain, inguruko jaiak akordeoia erabiliz animatzen aritzen zen.

Luisek Intxaurrondoko Basotxiki baserriko Manuela Garmendia Iriarte ezagutu zuen. Elkarrekin harremanetan hasi ziren eta alaba izan zuten, Nieves. Umea 1934ko irailaren 13an jaio zen.  Nievesen jaiotza jakinarazi zioten unean, Luis akordeoia jotzen zebilen Aieteko santakrutzetan.

Urtebete geroago, bikotearen bigarren haurra jaio zen, Salvador, baina jaio baino hilabete batzuk lehenago, 1935eko martxoaren 27an, Altza-Buenvista epaitegian ezkondu ziren.

Gerra Zibila lehertu zenean, Luisek ez zuen alde egin eta bere familiarekin batera Basotxikin jarraitu zuen. Ez dago haren jarduera edo inplikazio politikoari buruzko daturik, baina frankisten Donostia hartu zutela bi hilabetera, Luis Intxaurrondoko Zubiaurre tabernan zegoela, soldadu batzuekin furgoneta bat bere bila iritsi zen, atxilotu eta eraman egin zuten. Etxera itzuli ez zenez, Manuela Zubiaurrera bertaratu zen, eta Ondarretako kartzelara eraman zutela esan zioten. Hurrengo egunean, Manuela Ondarretako kartzelara joan zen senarrarekin arduratuta eta ordurako ez zegoela esan zioten. Goizaldean fusilatu egin zuten.

Luis Irisarriren heriotza-ziurtagirian 1936ko azaroaren 10ko heriotza-data jasoa dago, eta heriotza tokia Donostia. Heriotza arrazoia ez du esaten.

Ez zuten beste berririk izan, harik eta farolari batek lurrean, Villa Iruña parean, Luisen nortasun agiria jaso zuen arte. Dokumentuaren jabea Intxaurrondokoa zela egiaztatzean, Zubiaurre tabernan utzi zuen, eta Manuelari eman zioten. Horren ondorioz, Villa Iruña Pasaia aldeko errepidean dagoenez, fusilamendua Oiartzunen egin zutela pentsatzera eraman du familiak.

Hala ere, Pellizar baserri-sagardotegiko Pakita Anabitarteren testigantzak dioenez, Luis Irisarri fusilatzea Hernanin gertatu zen. Bere osaba, Juan Jose, Mons-eko likore-fabrikan lan egiten zuena, kamioneta bat zuen. Frankistek kamioneta konfiskatu zuten eta bera gidari bezala ere eraman zuten, Antiguako Miramar jauregiko zalditegietara. Egin behar izan zituen zerbitzuen artean, bere kamioian Ondarretako kartzelako presoek Hernanira fusilatzera eramatea zeuden. Horietako batean, atxilotuen artean Luis Irisarri ezagutu zuen. Hori kontatzerakoan, Pakitak ez zuen Irisarriren abizena gogoratzen, baina bai Basotxikiko Garmendia familiakoa zela. Juan Josek ez zuen fusilatzen ikus, soldaduek presoak kamioitik jaitsarazi eta eraman ondoren, kamioek itzultzeko bideari ekiten zioten. Pakitak dio denbora asko igaro zela osaba hura kontatzera animatu zen arte.

Manuela ama gazteak, bi urteko eta urtebeteko bi seme-alabekin, egoera latz horri aurre egin behar izan zion. Senarrak udal gas fabrikan lan egiten zuenez, udaletxera joan zen laguntza eske, baina jaso zuen erantzuna umiliagarria izan zen: seme-alabak adopzioan ematea iradokitzeaz gain, Boulevardeko erretreteak garbitzeko lan egiteko aukera eskaini zioten.

Oinaze eta babesgabetasun horren erdian, Basotxikitik gertu, Mons Etxean bizi zen Nieves ahizparen laguntza jaso zuen, eta bi urteko Nieves txikiaren zaintzeaz arduratu zen. Salvador umea,  urtebetekoa, Basotxikin geratu zen amarekin. Sei urteren buruan, Manuelak bere bizitza berregin zuen; Froilan Aldanondorekin ezkondu eta Angelita alaba eduki zuten.

Nievesek ez zuen inoiz bere aitarekin gertatutakoaz hitz egiteko aukerarik izan amarekin. Nieves izeba izan zen, Nieves neskatoa hamahiru/hamalau urte arte zaintzeaz gain, aitaren historia kontatzeaz arduratu zena.

2014ko maiatzaren 31n, Donostiako Udalak frankismo garaiko fusilatuen senideei omenaldia egin zien, eta udaletxeko aretoan hartu eta oroitzapenezko intsignia txiki bat eman zieten. Halaber, “Duala” eskultura inauguratu zen, fusilatuaren izenarekin.

sortze data: 2019-02-15 / eguneratze data: 2019-02-15

Claudio Egaña Otamendi

Aizarnan 1911 urtean jaio eta Altzan errotu zen, Herrerako Etxeluze etxean. Herrera Sport taldeko nazioarteko korrikalaria[1], oso maitatua zen herritarren artean. Anarkisten filiaziokoa. 1936ko irailaren 9an, Burgosko espetxe nagusitik atera zuten, beste hogeita bat presorekin batera, eta fusilatu egin zuten[2]; antza denez, fusilatutako besteekin lurperatu zuten, Esteparreko hobian, Burgosko probintzian[3]. Haren gorpua identifikatu gabe dago oraindik.

Erreferentziak:

sortze data: 2018-02-26 / eguneratze data: 2021-02-11

La Asunción Ikastetxea


La Asunción

Kokapena: 43.321825, -1.948296

HASTAPENAK

La Asunción komentua 1882. urtean sortu zen. Urte hartan, Kongregazioaren fundatzailea zen Anne-Eugénie Milleret de Brou-k Mirakruz etxearen lur eremua aukeratu zuen komentu berria eraikitzeko. Frantzian III. Errepublika politika antiklerikala ezartzen ari zen eta, baldintza horietan, Mirakruz mugatik gertu egotea oso egokia zen bere herrialdetik alde egin behar zuten lekaimeak hartzeko. (1)

Mirakruz etxearen lehen notizia 1719. urtekoa da eta jabea Intxaurrondo baserriko jabe bera zen, Manuel de Aznarez. (2) Mirakruz izena, Serapio Mugikak dionez, Lezoko Santo Kristo Basilika bertatik begiztatzen delako da: “y en lo antiguo era costumbre que al distinguirse la iglesia en que se venera la prodigiosa imagen del Cristo que atrae a multitudes de devotos a la modesta Universidad Guipuzcoana, se rezara una breve oración a la Cruz redentora.” (3)

Ikastetxea eraikitzen zen bitartean, komunitateak eta ikasleak Mirakruz-Borda erabili zuten. Etxe hau ikastetxearen lur-eremuan bertan zegoen eta 1768. urtetik dokumentatuta dago.

Ikastetxea neogotiko estiloan egina dago eta Mr. Sanson arkitekto frantziarrak diseinatua da, eredua Kongregazioak Auteuilen (Paris) zeukan ikastetxearen eredua hartuz. Eraikuntza, ordea, Echave eta Cortázar arkitektoek burutu zuten.

JACINT VERDAGUER

1891. urtean Jacinto Verdaguer (1845-1902) olerkari kataluniarrak denboraldi luze bat igaro zuen Uliako Villa Zinzan. Urte horietan bere bizitzan krisialdi sakona jasango du eta poemak idazteaz bilatuko da kontsolamendua bilatzeko. Flors del Calvari (1896) poema liburuaren argitalpenean Mirakruz komentuari eta Lezoko Santo Kristori buruzko hitzak idatzi zituen hitzaurrean eta Flors de Miracruz izenburuko bertso labur sorta bat gehitu zion, gaixorik zegoen pertsona bat kontsolatzeko asmoz. (4) Egonaldi horretan Antonio Arzak euskal olerkigilearen adiskide egin zen. Arzakek “Bi kabiak” izenburuko olerkia Verdaguerri  eskaini zion eta Verdaguer berak itzuli zuen katalanera.

MARIA KRISTINA

Maria Kristina erreginak, urtero Donostian pasatzen zuen udaldian, Mirakruz bisitatzeko ohitura zeukan, eta joera horrek eraman zuen 1906. urtean Andre Mariaren Jasokundeari eskainitako beirate bat oparitzera, komentuko elizan jartzeko.

Ikastetxea bisitatzen zuenean, lekaimeek Jasokundearen opila oparitzen zioten. Opil hori, bestetik, Alfonso XIII.aren platerik gustukoena omen zen.

ERREPUBLIKA ETA GERRA ZIBILA

1887. urtetik aurrera, ikastetxeak, ikasketa kuotak ordaintzen zutenentzako barnetegiaz gain, inguruetako neskentzako doako eskola baten zerbitzua eskaintzen zuen. Horrela, Errepublika garaian, 1933. urtean, Altzako Udalaren paperetan bi ikastetxe bereiziak agertzen dira. Batetik, “Colegio Miracruz Religiosas” delakoa, zeinek 160 ikasle zituen, Dña. Julia Peralta eta Dña. Margarita Vega Inclán irakasleen ardurapean. Bestetik, “Colegio Miracruz, Religiosas-gratuito” delakoa, 180 ikaslerekin eta Dña. Sinforosa Arocena eta Dña. Catalina Michelena irakasleen ardurapean. (5) 1958. urtean, bi ikastetxeek bateratu zituzten. Aipatutako doako irakaskuntza, urte haietan ikastetxeak garatu zuen gizarte ongintza egitasmoaren barruan kokatu behar da.

1936ko uztailaren 18an frankisten altxamendua gertatzen zenean, milizianoek ikastetxea okupatu zuten eta eraikina Komitearen kuartela eta presondegia izatera pasa zen; eta horrela izan zen irailera arte. Komite horrek agindu zuen Juan Bautista Tejada atxilotzea. Tejada Altzako alkate ohia eta senataria zen, monarkia zalea, eta preso zegoela, Mirakruzetik lehenengo Kursaalera pasa zuten eta, Donostia erori zenean, Bilboko Angeles Custodios espetxera eraman zuten; eta han hil zuten. (6) Mirakruzen ere Valladolideko apezpikua, Remigio Gandasegi preso egon zen. San Ignacio klinikan zegoela, atxilotu zuten, baina azkenean ihes egitea lortu zuen nazionalistek eman zioten laguntzari esker. (7)

AZKEN HAMARKADAK

1958an Zentroak aldaketa handia eman zuen: Kongregazioak ordainketa-ikasleak eta doako eskolakoak Ikastetxe bakarrean bateratzea erabaki zuen. Urte horretan urrian Institutu-ko filial bihurtu eta, Batxilergo Teknikoa ematen hasi zen. Halaber, barnetegia kendu eta eskola antolatu zen. 1978an eta inguruko beharrei erantzunez 1997ra arte funtzionatu  zuen Gau Batxilergoa abiarazi zen. 1984-1985 ikasturtean mutilak Haur Hezkuntzako ikasgeletan sartu eta 1992-1993tan misto bihurtu zen BBBtan. 1991- 1992 ikasturtean 3 urteko ikasgela abiarazten da. Hurrengo urtean B eredua  H.Han ezartzen da. 2002-2003  ikasturtean 2 urteko ikasgela abiatu zen. 2007an ikastetxeak bere 125 urteurrena  ospatu zuen. 2010-2011  ikasturtean urte 1eko ikasgela abiarazten da. (8)

ERREFERENTZIAK:

(1) Sada, Javier: El Colegio de la Asunción Mira-Cruz. 1882-1982. Colegio La Asunción, 1982. Besterik esan ezean, ohar hauetan aipatutako datuak argitalpen honetatik hartuak dira.

(2) Landa, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak”, en Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 40. or.

(3) Múgica Zufiría, Serapio: Las calles de San Sebastián : explicación de sus nombres. Imprenta de R. Altuna, 1916. 76. or.

(4) Verdaguer, M. Àngels: Jacint Verdaguer. Flors del Calvari. 2016. (Google Books)

(5) Ayuntamiento de la Villa de Altza : Fiestas Patronales. 1933. Altzako Tokiko Bilduma.

(6) Loyarte, Adrián: Mártires de San Sebastián. 1944, 293-312. orr.

(7) “El arzobispo al que el PNV salvó del fusilamiento”, El Norte de Castilla, 2016-09-24.

(8) La Asunción Ikastetxearen webgunea: Historia

(*) “Fuerte de Miracruz (desde el camino viejo), 1875”, de Laureano Gordon. Publ.: Altube, Fernando: De Biarritz a San Sebastián. Dibujos – Grabados –Ilustraciones – Opiniones. Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa, Donostia, 1984. (Jatorria: Rafael Munoa).

Informazio hau Pdf formatuan

La Asunción Altzako Tokiko Bilduman

 

sortze data: 2017-05-17 / eguneratze data: 2019-02-19

Untziralekua, Herrerako

Herrera 1848

1848 urte aldera

“Ez dakit zenbat denboraz jarraitu nuen bidean, tupustez milaka oihu berezik osaturiko harrabots zorrotz batek iratzarri ninduenean. Behatu nuen; mendi zut batzuen gibel-muga zeukaten bi muinoren artean nintzen, eta hogei tuasa barru, neraman bidea zakar trenkatzen zuen itsas adar batera nindoan zuzen. Han bidea uhinetan murgiltzen zen hartan, bazegoen gauza berezi bat. Berrogeita hamarren bat emazte infanteria konpainia iduri ilara bakarrean lerrotuak, norbaiten aiduru baileunden, eta hari oihuka, eta deika, garrasi izugarritan. Honek agitz harritu ninduen, baina ene ustekabea handitu egin zen puska baten buruan konprenitu nuelarik deitzen zuten hura, espero zuten hura, nihaur nintzela. Bidea hutsik zen, bakarrik nintzen, eta oihu ekaitz hura enegana zetorren. Hurbildu nintzen, eta are harrituago ninduten. Emazte haiek hitzik bizienenak eta balakagarrienak esaten zizkidaten, denek batean:
–Señor francés, venga usted conmigo!
–Conmigo, caballero!
–Ven,  hombre, muy bonita soy!”
VICTOR HUGO: “Idi orgaren karranka. Euskal Herrian gaindi, 1843”, Elkar, 102. or. (Koldo Izagirreren itzulpena)

A6529

Carpenter-en grabatua, 1840. urte aldean

A6550

Barker y Crocker, 1839

sortze data: 2017-05-11 / eguneratze data: 2017-05-11

Bidebietako Historiaren momentu batzuk

  • XII. mendean Antxo VI.a Nafarroako erregeak Leireko monasterioari Donostialdean zituen jabetza sorta bat eman zion eta horien artean Yrurdita saroia (“cubilare”) aurkitzen da, abeltzainen eta abereen babeslekua.
  • 1465. urtean, ezagutzen den Altzako etxeen lehen zerrendan Parada eta Arnaobidao  agertzen dira.  Mende berekoa da Laguras etxea. Etxeen izenak jabeen abizenarenak dira. Pordeplata izena lehen aldiz 1456. urtean erabiliko da, baina mendialdea izendatzeko: 1535. urtekoa da etxearen lehen aipamena. Arnaobidao, Laguras eta Pordeplat etxeen izenek, Ernabiro, Labeas eta Guardaplata aldaera hartu zuten XIX. mendetik aurrera.
  • 1535.urtean, Uliaren magalean, Altzako hamahiru etxeen artean Sorroetako partzuergoa sortu zuten, partaideen artean Arnaobidao, Gomiztegi, Laguras, Parada, eta Pordeplat daudelarik. Partzuergoaren ertzetan Moneda izeneko lurrak daude.
  • XVI. mendean, Gomiztegi etxearekin batera bere errota agertzen da. Gomiztegiko errota 1719. urtean Guardaplatako errota izango da eta Zalduako errota 1782 urtetik aurrera.
  • Altzan 1635. urtean egindako alardean baserritar hauek parte hartu zuten: Arnaobidaoko Felipe de Garaikoetxea, Gomistegiko Joanes de Migeltorena, Lagurasko Esteban de Ordoz, Monedako Miguel de Urdinerea, eta Pordeplat baserriko Martin de Arrakoiz.
  • Mirakruz etxearen eta leku-izenaren lehen aipamena 1719.urtekoa da. Mende berean, urte batzuk beranduago, 1764n, Santa Barbara baserria agertuko da. Herrerako untziralekuaren bidean, gaur egungo Gaiztarro auzunearen eremuan, Benta-bea (1703) eta Benta-goia (1764) etxeak eraikiko dira.
  • 1773an Guardaplata baserrian oratorio bat.
  • 1818. urtean, Altzaren lehen independentziaren mugaketan “los límites con la Villa de Pasages la casería de Gomistegui” jasoko du.
  • 1860 urte inguruan Mendiola baserria eraikiko da, Gurutzeta ere deitua.
  • 1882. urtean La Asuncion Ikastetxea sortzen da.
  • 1888. urte aldean, Javier Artazkozek Bidebieta eraiki zuen, bere palazio eta parkearekin. Urte batzuk beranduago, 1932. urtean, Artazkozen oinordekoek Bidebieta Fausto Gaiztarro arkitektoak Madrilen zituen etxe batzuekin trukatu zuten.
  • 1913. urtean Tiro Nazionala inauguratu zen.
  • 1921. San Millango markesak Ernabido baserria eta bere lurrak Miracruz Sozietate Anonimoari saldu zizkion. Eremu honetan 1939. urtean Contadores fabrika eraikiko da eta Ernabido baserri berria gertuko beste eremu batean eraikiko da.
  • 1954. urtean Gomistegi auzunean Jose Antonio Lasa enpresak industria eremu bat eraikitzen du, etxebizitzak, tailerrak, bulegoak, eta besteak beste eguzkitan sareak lehortzeko eraikinak egingo dituen.
  • 1963. urtean Fausto Gaiztarro arkitektoak Bidebieta-1 urbanizazio plana eraikitzeko baimena lortu zuen. Palazioa 1977. urtean bota zuten.
  • 1967. urtean Franco diktadoreak “Polígono La Paz” inauguratu zuen. Lurren desjabetzeak  1957. urtean hasi ziren.
  • 1968. urtean, San Frantzisko Xabier parrokia sortzen da 9. blokearen behealdean. 1980ean eliza berria eraikiko da, gaur egungo kokapenean.
  • 1976. urtean eskola publikoa eraikitzeko enkantea onartzen da. Bi urte beranduago, lehen guraso elkartea osatzen da.
  • 1978. urtean Kiroldegia inauguratzen da.
sortze data: 2017-05-10 / eguneratze data: 2017-05-18

Gaur egungo bizimodua

26INTXAURRONDO

Bitxia izango litzateke, baina gertatuko balitz 1940an bertatik alde egindako altzatarren bat 2016 honetan itzultzea, lanak izango lituzke begi aurrean edukiko lukeena Altza dela esateko: planifikaziorik gabeko hirigintzan moldatutako auzotegi uniformeak lekukide ditugu premiak behartutako azpiegiturekin. Horren emaitza, hiriaren muga eta baserriaren atari den toki bizi bat dugula gure herria. Biztanleen lanbideak sinestea ere neke egingo litzaioke bisitariari: garai hartan industrian ateratzen zuten bizimodua altzatarrek, gaur zerbitzuen alorrak hartzen du lanerako jende gehiena. Eta azkenik, ikusi ahal izango luke iragan mendeak sortu zituen urratuetan gaindi heldu den herria dela gure Altza, zangalatrau bizi den gure Altza: oin bat Donostia bezalako hiri baten mugapeko izatearen onuran, eta beste oina samurra gertatu ez den historia propioa daukan herria izatearen harrotasunean.

27txaparrenehitza

  • Kaleko bizitza da nagusi gaur egun: etxetzarrak, espaloiak, farolak, ibilgailuak…
  • Altzatar gehienek zerbitzuetan egiten dugu lana (dendari, bulegari, zaintzaile…), beste batzuek lantegietan aritzen gara.
  • Parkeak, jolastokiak, kiroldegiak eta kulturguneak ditugu auzokideen topaleku. Baita frontoia ere! Pilotariak dauzkagu!
  • Dena ez da kalea ordea: bazter paregabeak dauzkagu naturaz gozatzeko Altzan bertan, aspaldiko garaietan bezala!

liburua

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: “Manuel Arrieta Irizar, afición al ciclismo”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 221-230 orr.

APALATEGI ERBITI, Juan Luis: “Osteguna-Larratxo. Una asociación vecinal comprometida con su Barrio”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 161-170 orr.

ARANA, Xabier; BURGI, Ion: “Una pequeña gran historia de prevención: el Taller de Askagintza-Altza”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 183-192 orr.

ARRIETA YARZA, Elena: “Kataliñenetik Illarregira. Joxe Mari Arrieta Irizar. Festarik festa”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 245-254 orr.

CAÑAMERO, Antonio: “1981-1996. Población y desarrollo urbano en Altza”, In: Altza, Hautsa Kenduz VII (2003), 173-181 orr.

IBILIZ SOLIDARITZA TALDEA: “Sensibilización ante la injusticia y la pobreza”, In: Altza, Hautsa Kenduz IX (2007), 203-213 orr.

PEÑA ORIA, Juantxo: “Aterpea 1976-2013”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 171-188 orr.

PEREZ, Raul: “La Champions de Altza”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 215-218 orr.

PEREZ, Raul: Juantxo Koka: “Pilotalekuko artista”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 213-220 orr.

UBILLOS SALABERRIA,  Mikel: “Ulia Historian, bidez bide”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 83-90 orr.

[Bibliografia gehiago]

 

sortze data: 2016-05-25 / eguneratze data: 2020-03-09

1960ko hamarraldia, immigrazioa

24ETORKINA

Diktaduraren abaroan, Donostiako Udalak bertako merkatarien aspaldiko asmoa bete nahi izan zuen, alegia, Pasaiako portuaren anexioa, Antxo eta San Pedro barrutiak bereganatuta. Hiria handitzeko eremua ematearen truke, Donostiak bere gain hartuko zituen bi barrutien arazo ekonomikoak, eta azpiegiturak eskainiko zituen. Baina 1940an Ministro Kontseiluak Altza eta Astigarraga anexionatzeko baimena eman zion arren, zortzi urte geroago, 1948an, ezezkoa eman zion Donostiari portuaren gainean zuen asmoan.

Altza mendi-herria izan zen 600 urtez, baserria zuela ekonomiaren oinarri eta herritarren bizileku. Baina XX. mendearen erdialdera bizitegi berri ugari eraiki ziren bere mugapean, multzo handitan lan bila zetozen immigranteak hartzeko. Kualifikazio industrialik gabeko nekazari txiroak izanik, lan-indar merkea gertatu zitzaizkien altzatar berri haiek Pasaiako, Donostiako eta inguruetako lantegi eta zerbitzu handiei. Altzak egun daukan kale tankera, hazkunde demografiko nahasi eta desordenatu haren emaitza dugu.

25INMIGRAZIOAbokata

  • Altzako inguruak zeharo aldatu ziren, ezin genuen sinistu.
  • Udaberriko xixa bezala sortu ziren bazter guztietan fabrikak eta tailerrak.
  • Jende asko etorri zen lan egitera, nekarazi pobreak ziren gehienak.
  • Auzune osoak eraiki zituzten etorri berriak hartzeko, baina oso modu aldrebesean eginak.

liburua

BARANDIARAN, Bixente: “Orain berrogeita amar urte”, In: Altza, Hautsa Kenduz IV (1997), 17-20 orr.

CAÑAMERO, Antonio: “Algunos aspectos del desarrollo urbano y demográfico de Alza”, In: Altza, Hautsa Kenduz I (1988), 55-72 orr.

CAÑAMERO, Antonio: “Bidebieta-La Paz- Azcuene: un estudio urbano y demográfico”, In: Altza, Hautsa Kenduz II (1994), 23-48 orr.

CAÑAMERO, Antonio: “Santa Bárbara, Roteta, Arrizar, Arriberri, Los Boscos: un estudio urbano y demográfico”, In: Altza, Hautsa Kenduz II (1994), 49-68 orr.

CASTRO, Javier: “Retazos del Puerto Comercial de Pasajes, años 1947-1950”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 127-140 orr.

DÁVILA, Antonio: “El trolebús”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 277-280 orr.

LAMARIANO, Iker: “Maria Kristina Kolonia eta Gipuzkoako Etxe Merkeak”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 69-82 orr.

MARTÍNEZ, Arantza;  MURILLO, Isabel: “Parque de Bidebieta”, In: Altza, Hautsa Kenduz III (1996), 97-108 orr.

SAIZ PADRONES, Lucía: “Recuerdos de mis vivencias”, In: Altza, Hautsa Kenduz IX (2007), 113-133 orr.

ZUBIZARRETA GEREDIAGA, Ignacio: “100 años de contribución de Herrera a Donostia”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 187-198 orr.

[Bibliografia gehiago]

 

sortze data: 2016-05-25 / eguneratze data: 2020-03-09

1936-1939, Gerra Zibila

22GERRAZIBILA2

Espainiako Gerra Zibila sortu aurreko egoera (1936) aski nahasia zen maila politiko, ekonomiko eta sozialean. Gizartea hautu politiko desberdinetan aurkatua zegoen, batak bestea ulertzeko zubirik gabe, Karlistaden ondoriozko elkarren uko gogorrean.

Egoera hau larriagotu egin zen urte bereko otsailean, Frente Popular koalizioak (Komunistak, Sozialistak, Nazionalistak) hauteskundeak irabaztearekin. Garaipen hartatik sortu zen gobernua iraultzailea iritzirik, goi mailako militar batzuk (Franco, Mola…) hausnarrean hasi ziren gobernua ez ezik Errepublika bera ere suntsitzeko. Donostia izan zen matxinatu haien botapean gertatu zen aurreneko hiriburua (1936ko irailaren 13an). Altza ere egun horretantxe bereganatu zuten. Hala ere, altzatar asko enrolatu zen errepublikaren aldeko konpainietan, eta beste batzuek ihes egin zuten Lapurdira eta Bizkaira. Zeharo hondatu zen bizimodua: jatekoa eskas, errepresalia politikoak, tropak ostatatu beharra… Krisi ekonomiko handiko urteak. Eta Bigarren Mundu Gerrak eta Francoren erregimenak ezarritako neurri autarkikoek areagotu zituzten gerraren ondorio suntsigarriak: kartilak, errazionamendua, merkatu beltza, zanpaketa soziala…  Frankismoaren urterik beltzenak izan genituen eta, beti bezala, jende xehea izan zen gehien sufritu zuena.

23GERRAZIBILAbokataz

  • Franco y otros militares se levantaron contra la República para acabar con la libertad.
  • En Altza, organizamos la 1ª Compañía Roja para enfrentarnos al levantamiento.
  • Y muchos vecinos tuvimos que huir de la guerra hacia Bizakia y Lapurdi.
  • Al terminar la guerra, los franquistas nos vendieron: ¡Dejaron Altza en manos de Donostia!

liburua

ALDIZKARI TALDEA: “Actas y documentos”, In: Altza, Hautsa Kenduz I (1988), 91-124 orr.

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: “Documentos de la Guerra Civil en Altza”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 135-150 orr.

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: Altzako euskarazko kronikak (1921-1936). Artiga Bilduma 7. Altzako Historia Mintegia (2010).

CASTRO, Javier: “Retazos del Puerto Comercial de Pasajes, años 1947-1950”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 127-140 orr.

CEREZO BASELGA, Aitor: “II. Errepublika Altzan udaletxeko akten bidez”, In: Altza, Hautsa Kenduz VIII (2005), 71-115 orr.

HERNÁNDEZ DEL CAÑO, Marijose: “Desanexiones y anexiones de Alza a San Sebastián (1821-1940) ”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 77-110 orr.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Gure aitona eta Gerra Zibila, memoria eta Historia”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 105-134 orr.

LASA, Martín José, FSC: “Crónica de la Comunidad de Alza-Herrera de los Hermanos de las Escuelas Cristianas”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 107-138 orr.

ROQUERO USSÍA, Mª Rosario: “Altza 1910-1940”, In: Altza, Hautsa Kenduz VIII (2005), 117-134 orr.

UBILLOS, Mikel: “Estudio de los límites del antiguo municipio de Alza”, In: Altza, Hautsa Kenduz I (1988), 13-50 orr.

[Bibliografia gehiago]

sortze data: 2016-05-25 / eguneratze data: 2020-03-09

XIX. mendea, gizarte berria

20industria3

Liberalek maila politikoan hartu zuten nagusigoa lotua dago maila ekonomikoan izan genituen aldaketekin, hauetatik abiatu baitzen Gipuzkoa, nekazaria izatetik, industriala izatera iritsiko zen berrikuntzan. Lege berriek burdinbideak, errepideak eta banketxeak sortzea eta sendotzea ekarri zuten. Finantzetan eta garraioetan egindako hobekuntzak bideratu zuen lantegietan handizka sortzen hasitako lanak merkaturatu ahal izatea.

Bigarren Karlistadak berak ezin izan zuen garapen hau eragotzi. Ahulaldi bat eragin zuen, askoz gehiago ez. Gerra amaitu zenerako Altza independentea zen eta Gipuzkoako herririk garrantzitsuenetan zegoen, gorantzako eraldatze batean. Eraldatze hura hainbat alorretan atzeman zitekeen: politikan, alderdi berriak azaldu ziren, nazionalista eta sozialista; hirigintzan, bestelakotze nabarmenak egin zituzten auzo batzuek, argindarrak eragin handia izan zuen; kulturan, elkarte eta zirkulu berriak sortu ziren.

21BUENABISTAbokata2

  • Errepide nagusia eta trenbidea Altzan sartu ziren Buenavistatik barrena.
  • Portuak garrantzi handia hartu zuen orduan.
  • Fabrikak, tailerrak eta biltegiak erruz ugaritu ziren gure udalerrian.
  • Altzatarron erdiak baserrian ateratzen genuen bizimodua, eta beste erdiak kaleko lanbideetan.

liburua

ALBERO MENDIBURU, Maite: “Garai bateko Martutene. Jolas parkea eta zezen plaza”, In: Altza, Hautsa Kenduz VIII (2005), 31-70 orr.

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: Altza XIX. mendeko kroniketan. Artiga Bilduma 6.  Altzako Historia Mintegia (2008).

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: Altzako euskarazko kronikak (1921-1936). Artiga Bilduma 7. Altzako Historia Mintegia (2010).

CASARES, Segundo: “Escrito en contra de la posible anexión a San Sebastián”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 111-116 orr.

HERNÁNDEZ DEL CAÑO, Marijose: “Desanexiones y anexiones de Alza a San Sebastián (1821-1940) ”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 77-110 orr.

LANDA, Iñigo: “Argumentos y documentos frente al intento de imposición de Pasaia”, In: Altza, Hautsa Kenduz X  (2009), 81-136 orr.

ROQUERO USSIA, M. Rosario: La vida de Altza a través de sus actas municipales (1843-1900). Artiga Bilduma 5. Altzako Historia Mintegia (2002).

ROQUERO USSÍA, Mª Rosario: “Altza 1910-1940”, In: Altza, Hautsa Kenduz VIII (2005), 117-134 orr.

ROQUERO USSÍA, Mª Rosario: “Altza a principios del siglo XX. Las ordenanzas municipales de 1910”, In: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 9-14 orr.

 

[Bibliografia gehiago]

sortze data: 2016-05-25 / eguneratze data: 2020-03-09

Gaurko gizartearen erroak

18karlistadaaltzatarra2

XIX. mendea nolakoa izango zen, garrantzi handiko ondorioak ekarriko zituzten bi gertakarik iragarri zuten: Industriaren Iraultzak eta Frantziako Iraultzak. Batak alor ekonomikoa irauli zuen, besteak alor politikoa. Biek ala biek aldaketa sakonak eragin zituzten gizartean.

Ideologia aldetik, bitan zatitu zen gizartea: monarkikoak, tradiziozaleak, erregimen zaharraren alde, eta liberalak, esku hartze handiagoaren zaleak, legedia moderno baten alde.

Liberalen eta karlisten arteko liskarrak armetan gauzatu ziren (Lehen eta Bigarren Karlistadak). Donostia Gipuzkoako liberalen habia izanik, ezinbestekoa zen borroka hauek Altza gogor jotzea. Gure herria nekazari gunea zen, gizarte zaharrekoa, karlista, eta aldameneko hiria berriz gizarte berriaren aldekoa, liberala. Borroka frontearen lehen lerroan gertatu zen Altza, eta gerraren hondamenak jasan zituen. Gure inguruan dauzkagun gaztelu gotorrak dira borroka haien lekuko: Ametzagaina, San Marko, Txoritokieta.

Krisialdi politiko honen zurrunbiloan, Altza independentea izan zen 1821etik 1823ra, eta geroago, 1879an, udalerri izendatu zuten.

19KARLISTADAiñigo

  • Liberalak eta tradiziozaleak, bi bando sortu: hura elkar hil beharra!
  • Gotorlekuak eraiki genituen mendigainetan.
  • Txikizio izugarria izan zen hemen sagastietan eta baserrietan.
  • Altza udalerri bihurtu zen, merezia genuen poz pixka bat!

liburua

ALTZAKO HISTORIA MINTEGIA: “Azken karlistadaren lekukoak”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 61-87 orr.

FERNÁNDEZ, José Ramón: “Travesía de los tres fuertes”, In: Altza, Hautsa Kenduz II (1994), 115-118 orr.

LANDA, Iñigo: “Altzaren lehen independentziaren agiri bilduma”, In: Altza, Hautsa Kenduz IV (1997), 153-172 orr.

LANDA, Iñigo: “Argumentos y documentos frente al intento de imposición de Pasaia”, In: Altza, Hautsa Kenduz X  (2009), 81-136 orr.

LARRINAGA, Carlos: “Algunos apuntes sobre el Fuerte de San Marcos y el Campo Atrincherado de Oyarzun”, In: Altza, Hautsa Kenduz III (1996), 147-152 orr.

MUÑOZ ECHABEGUREN,  Fermín: “Alza, el Trienio Liberal y la invasión francesa 1820-1828”, In: Altza, Hautsa Kenduz IX (2007), 37-46 orr.

ROQUERO USSÍA, Mª Rosario: “La primera guerra Carlista y sus consecuencias (1832-1862)”, In: Altza, Hautsa Kenduz IV (1997), 103-134 orr.

ROQUERO USSÍA, Mª Rosario: “La primera guerra carlista y Altza (II)”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 57-70 orr.

ROQUERO USSÍA, Mª Rosario: “Pleito seguido entre la Población de Alza y el Ayuntamiento de San Sebastián sobre el cierre de dos tabernas (1828-1829)”, In: Altza, Hautsa Kenduz VII (2003), 157-171 orr.

ROQUERO USSIA, M. Rosario: La vida de Altza a través de sus actas municipales (1843-1900). Artiga Bilduma 5. Altzako Historia Mintegia (2002).

SÁEZ GARCÍA, Juan Antonio: “Fortificaciones decimonónicas en el sector oriental del término Municipal de Donostia-San Sebastián”, In: Altza, Hautsa Kenduz VII (2003), 31-68 orr.

SÁEZ GARCÍA, Juan Antonio: “Los fuertes de Alza y del Almirante (Donostia-San Sebastián) en la última confrontación carlista”, In: Altza, Hautsa Kenduz IX (2007), 9-18 orr.

[Bibliografia gehiago]

sortze data: 2016-05-25 / eguneratze data: 2020-03-09

XVIII. mendea, krisiari jo eta pasa

16ARTOABILTZEN

XVI. mendea hazkunde aroa izan baldin bazen, XVII.a krisiaren mendea izan zen: Ternuan balearen arrantza bakandu, burdinaren esportazioa urritu, gari eta arto uztak apaldu. Hala ere, XVII.aren hasieran soroetan sartu zen Ameriketako artoak estali egin zuen, neurri handi batean, bestelako laboreetan zegoen eskasia. Eta horrenbestez, halako iraultzatxo bat gertatu zen nekazaritzan XVIII. mendean, baserri berri ugari sortzeraino.

Ekonomiaren alor garrantzitsua ziren herri ondasunak. Altzatarrek Urumeako Mendi Zilegietan zeukaten ondasunon zati handi bat, Nafarroako mugatik hurbil: Altzabasoa. Hango ondasunak ustiatzeko eskubidea, Altzako biztanleek zeukaten, eta handik ateratzen zuten Urumeako burdinolek erosten zieten egurra eta egur-ikatza.

17SARROETAhitza

  • Amerikatik landare berri bat ekarri genuen: geroztik, esaten den bezala, hamaika alfer mantendu du artoak.
  • Lurra landuko baldin bagenuen, beharko baserri asko eraiki!
  • Urumeako zilegi mendietan egur-ikatza egiten genuen burdinoletarako.
  • Urumea ibaia garraio-bide bikaina zen mendialdetik itsasalderako.

liburua

AGUIRRE SORONDO, Antxon: “Plan Beneficial de Alza”, In: Altza, Hautsa Kenduz VII (2003), 83-85 orr.

CALVO, Ángel: “Altza basoa”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 117-126 orr.

JIMÉNEZ BASANTE,  Gonzalo: “Economía y privilegio en el Antiguo Régimen: La población de Alza en el siglo XVIII”, In: Altza, Hautsa Kenduz IX (2007), 19-36 orr.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Soroeta eta Sarroeta”, In: Altza, Hautsa Kenduz VII (2003), 147-156 orr.

MORA, Juan Carlos: “Los Montes Francos del Urumea”, In: Altza, Hautsa Kenduz III (1996), 37-50 orr.

MORA, Juan Carlos; ZAPIRAIN, David: “Altzako gizarte tirabirak XVIII. mendean. Gatazka horizontala eta gatazka bertikala”, In: Altza, Hautsa Kenduz VII (2003), 69-82 orr.

MORA, Juan Carlos: “Análisis de la población altzatarra en el siglo XVIII”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 43-59 orr.

MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín: “Plan nuevo beneficial y su aplicación (1776)”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 33-41 orr.

ROQUERO USSIA, M. Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997).

[Bibliografia gehiago]

sortze data: 2016-05-25 / eguneratze data: 2020-03-09

Portua

14ZAMALARIA

Altzak badauka nondik itsasoratu, Pasaiako portua bertan dagoenez. Altzatarrek harreman estua zuten putzu gaziarekin: egurra zela edo sagardoa zela, arrantza zela edo itsasketa zela, aukera politak zeuzkaten portuan etxeko ekonomia hobetzeko. Mugimendu gaitza ibili zuen Pasaiak arrantzan eta merkataritzan Erdi Aroaren azkenaldiaz geroztik, Atlantikoko eta Mediterraneoko beste portuekin lehenik, Ameriketakoekin geroago. Ontzigintzak ere garrantzia hartu zuen, langile eta lanbide asko behar zituenez. Hala berean, Altzako baserriek salmentarako zeukaten bereizia beti baratzekoen eta ukuilukoen puska bat, bertan saltzeko edo itsasontzien premietarako.

15herrera

  • Pasaiako portuan denetik geneukan: arrantza, merkantziak…
  • Amerikako eta Europako portuetara iritsi ginen gutako asko.
  • Badian itsasontziak eraikitzen hasi ziren eta lana eman ziguten ingurukoei.
  • Etxeetarako ez ezik, itsasontzietarako ere zanpatzen genuen sagarra, sona hartu zuen Altzako sagardoak.

liburua

JIMÉNEZ BASANTE,  Gonzalo: “Economía y privilegio en el Antiguo Régimen: La población de Alza en el siglo XVIII”, In: Altza, Hautsa Kenduz IX (2007), 19-36 orr.

ROQUERO USSIA, M. Rosario: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVII. Artiga Bilduma 2. Altzako Historia Mintegia (1997).

[Bibliografia gehiago]

sortze data: 2016-05-24 / eguneratze data: 2020-03-09

XVI. mendea, dabilen komunitatea

12PELEGRIÑENE

Ekonomia indartu eta biztanleria hazi egin zen XVI. mendean. Demografiaren eta sagardo demandaren handitze honek sagastiak landatzeko lurrak zabaldu beharra ekarri zuen, eta noski, sagardogintza azkartzea. Pasaiako portuko ontziek eta Donostiako hiriak erosten zuten ekoizpena. Baserri eta errota berriak eraiki ziren ekonomiaren indartzearekin. Bideak txukundu eta berritu egin behar izan zituzten, garraioa funtsezkoa zenez ekonomiaren osasunerako.

Alabaina, herri kontuen eta bestelako arazoen erabakitasuna familia aberats bakan batzuen esku geratzen hasi zen.

13PELEGRIÑENEhitza

  • Basoari hartutako lurretan sagastiak landatu genituen, merkatuak hala eskatzen zuen.
  • Eta sagastiak zaintzeko baserri berriak eraiki genituen.
  • Bideetan sekulako mugimendua zebilen, eta hobetu egin behar izan genituen.
  • Tratu eta harreman asko izan genuen beste herriekin.

liburua

LANDA, Iñigo: “Engomeztarren jabetzak La Herreran (1467-1574)”, In: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 141-176 orr.

LANDA IJURKO, Iñigo: “Pelegriñene: “La casería de Pelegrín””, In: Altza, Hautsa Kenduz VI (2001), 145-162 orr.

MUÑOZ ECHAVEGUREN, Fermín: “Dos documentos de finales del XVI sobre robles en Altza”, In: Altza, Hautsa Kenduz X (2009), 77-80 orr.

[Bibliografia gehiago]

sortze data: 2016-05-24 / eguneratze data: 2020-03-09

1390, altzatarrek batzarra osatu

10ESTIBAUSona

Altzan kokatutako familiek, pixkanaka, elkarrenganako loturak sendotu zituzten. Sasiak kendu, basoak zaindu, bideak ebaki, aterpeak jaso… auzolanak nortasun bat eman zien. Nekazaritzaren hedatzeak lurren jabetza partikularrak ekarri zituen eta, ondorioz, lurjabeek leinu-etxeak eraiki zituzten. Lurjabe hauek, Gipuzkoako gainerakoekin, batzarretan biltzen hasi ziren beren eskubideak bermatzeko. Horrela, inguruko herrien aurrean Altzako mugak eta ondasunak defendituz, leku eta gizajende jakin baten bizilagun eta ordezkari bihurtu ziren: altzatarrak. San Martzial elizak, 1390ean sortua, herritasuna ere sendotu zuen: Altzako bazter guztietatik ikusten zen kanpandorrea, hark ematen zuen ordua, hara biltzen ziren mezetara eta hiletetara, ez beste inora.

11ESTIBAUShitza

  • Altzatarrok batzarrean biltzen ginen gure arazoei buruz hitz egiteko.
  • San Martzial eliza eraikitzea erabaki genuen.
  • Basoko zuhaitzak moztu genituen baratze lur gehiago edukitzearren.
  • Jendea etorri zitzaigun inguruko lurraldeetatik: Altzan, lan eta jan.

liburua

ETXEBESTE, Juan Carlos; LANDA, Iñigo: “Altza XIV. eta XV. mendeetan”, In: Altza, Hautsa Kenduz III (1996), 51-72 orr.

MORA, Juan Carlos; ZAPIRAIN; David: Altza: de los cubilares al concejo. Formación y características del régimen jurídico-político altzatarra. Artiga Bilduma 1, Altzako Historia Mintegia, 1996.

sortze data: 2016-05-24 / eguneratze data: 2020-03-09

1141, Altza historian ageri

8ILURGITA

XII. mendea bere erditsuan zela ageri zaigu Altza historia idatzian, eta ageri behar zuen. Garai hartako gizakiek teknikan eginak zituzten aurrerapenek eta demografian hartu zuten hazkundeek aldakuntza nabarmenak eragin zituzten Altzan bertan biztanleriaren antolamenduan, bai eremu sozialean, bai lurraldearenean. Inguruarekin hasi zuten harreman berriak aurreneko herrixkak azaltzea ekarri zuen. Ez dakigu zehazki zeri dagokion agirietan azaltzen den «Alça» izenak, biztanleria multzo bat adierazten duen edo multzo honek baliabideak ustiatzen zituen eremua adierazten duen. Argi dago ordea eremu hori, lurralde hori Iruñeko Erregearen manupekoa zela, urte batzuk geroago Donostia herritu zuen harena berarena. Nolanahi dela, lurraldearen gehiena basoa zen gurean: nekazaritzarako eta abelazkunderako guneak, beraz, baina itsasoa bertan edukirik, arrantza zuten beste alor ekonomiko bat.

9ILURGITAbokata

• Nafarroako erregea zen gure Jaun Nagusia.
• Gure herria aipatu zuen historiak estreinakoz: Altza paperetan idatzia!
• Basoa zen ingurua, basoa zen gure aberastasuna.
• Mendian ganadua zaindu eta itsasoan arraina harrapatu, egiten genuen guk.

liburua

ETXEBESTE, Juan Carlos; LANDA, Iñigo: “Altzako Erdi Aroa izenez izen”, In: Altza, Hautsa Kenduz II (1994), 69-84 orr.

MORA, Juan Carlos; ZAPIRAIN, David: De los cubilares al Concejo. Formación y características del régimen jurídico-político altzatarra. Artiga Bilduma 1. Altzako Historia Mintegia (1996).

sortze data: 2016-05-24 / eguneratze data: 2020-03-09

Txoritokietan Neolitikoa

6TXORITOKIETAKristo aurreko 4.000 urte inguru hasi zen gure lurretan nekazaritza eta abere basatien etxekotzea. Gizakiak harria lantzeko modua ere aldatu zuen, tresna hobeak eta eraginkorragoak sortuz. Lurraldearekin zeukan harremana ere aldatu zuen gizakiak. Leize zuloetan bizitzea noizbehinkako kontua bihurtu zen. Nomada izan zena, zurezko etxeak eraikiz eta herrixka multzotan bilduz, biztanle bilakatu zen. Eraikuntzon materiala erraz hondatzen zenez, ez da haien aztarnarik iritsi guganaino. Aldaketa horiek, ordea, biztanleriaren handitzea ekarri zuten, eta baita hiletak egiten hastea ere, lurperatzeko erritoak.

Kristo aurreko 1.000 urte inguru, erro indoeuroparreko gizakiak azaldu ziren lurraldean. Nabarmen garatu ziren metalgintza eta zeramika. Horri esker, ehiza, arrantza, nekazaritza eta abelazkuntzari jardun ekonomiko berriak erantsi zitzaizkien, metal desberdinen lanketa eta merkataritza, garrantzizkoenak.

7txoritokieta

• Abereak eta landareak zaintzen ikasi genuen: artzain eta nekazari bihurtu ginen.
• Txabolak eta herrixkak eraiki genituen bizitzeko.
• Gure hildakoak lurperatzeko, trikuharriak egin genituen harkaitz handiekin Txoritokietan.
• Harremanak sendotu genituen talde ezberdinen artean.

liburua

FERNÁNDEZ, Joxe Ramon: “Gure inguruetako altxor ezezagun horiek”, In: Altza, Hautsa Kenduz I (1988), 51-54 orr.

sortze data: 2016-05-24 / eguneratze data: 2016-10-20

Ametzagainan Paleolitikoa

4AmetzagainaAltza ezin hobeagoko kokagunean daukagu ezarria. Europako Mendebaldetik Iberia Penintsularako bide naturala izanik, gure lurretatik barrena ibili izan dira, antzinatik, abereak eta gizakiak. Horren lekukotza eman dute Urumea ibarrean eta Pasaiako portuaren inguruan aurkitu diren aztarna arkeologikoek. Baina, zer dakigu gizaki haietaz?

Ehiza, arrantza eta fruitu bilketa zeukan bizitzeko. Leinuaren araberako familia-talde txikitan antolatuta, bide luzeak egiten zituen jatekoa eskuratzeko. Leize zuloetan aterpetzen zen, klima egungoa baino hotzagoa zenez. Pixkanaka, tenperaturak epelera egin zuen, eta horrekin, bestelako landareak eta bestelako abereak bertakotu ziren.

5AMETZAGAINAhitza

• Kobazuloak genituen bizileku, eta batetik bestera ibiltzen ginen inguru hauetan.
• Klan edo talde txikitan antolatzen ginen elkarri laguntzeko.
• Ehizan eta fruitu bilketan eskuratzen genuen jatekoa.
• Klima hotza zen oso, baina epelduz joan zen pixkanaka, gaur egungo landareak eta animaliak azaldu arte.
• Harrizko tresnak egiten genituen Ametzagainan ehizarako.

liburua

BARRIO, Francisco; TAPIA, Jesús: “El yacimiento prehistórico de Ametzagaina”, In: Altza, Hautsa Kenduz XI (2011), 27-67 orr.

sortze data: 2016-05-24 / eguneratze data: 2016-10-20

Sarriegi Lete, Jose Ramon

Jose Ramon Sarriegi Lasa familiaren lorategian, Bidebietan (1936)

Jose Ramon Sarriegi Lete (Altza, 1864-04-01 / 1936-08-12). Altzako alkate eta eraikuntza arloko enpresaria.

Biografia:

Maria Juana Sarasola Segurola-rekin 1900-09-25ean ezkonduta; bi seme izan zituzten.

Altzako alkate izan zen 1904, 1909 eta 1921 urteetan, eta udal epailea 1909 eta 1911 urteetan.

Altzako alkate bezala, 1904-11-25ean Errenterian ospatu zen alkateen batzarrean partu zuen Liga Foral Autonomista koalizioak bultzatutako Junta Provincial de Defensa de los Intereses Vascongados delako batzarrean.[2]

Eraikitzailea izan zen. Garbera-Txiki etxea, Palazio izenez ere ezaguna, eraiki zuen eta bertan bizi zen. Horrez gain, San Marko gotorlekuan ere lanak egin zituen eta Herrerako Vista Alegre etxea, Tantarrene, eraiki zuen.

Francisco Lasa Etxarrik honela kontatzen du Sarriegiren azken egunak Gerra Zibila hasi berria zela: “Los militares nacionales de Loiola pusieron los cañones en Ametzagaña para disparar contra los milicianos apostados en el fuerte de San Marcos. Mientras, en Trintxerpe, la flota estaba amarrada a causa de una huelga. En las cercanías del mercado la gente dormía en la calle, donde estaba la ferretería de Martín Sarriegui, hijo de J. R. Sarriegui, y al ver el ambiente tan malo, con su primo Pepito Sarriegui vinieron a vivir a la casa de Lasa. A los quince o veinte días de guerra, Sarriegui hijo y Lasa van a visitar a Sarriegui padre a Garbera, quien les cuenta cómo solía oír los cañonazos y cómo pasaban las bombas encima de la casa. Al cabo de quince o veinte días vuelven a visitarle, pero en esta ocasión no les abrió la puerta pensando que eran milicianos. Después de abrirles les relató como los milicianos se presentaron en Garbera exigiéndole que les entregara la pistola que portaba. El ex-alcalde estaba autorizado a portar pistola por el cargo que había ocupado, se negó a entregarles a ellos la pistola y sólo lo hizo cuando se personó la Guardia Municipal. Más tarde, volvieron los milicianos y saquearon toda la casa y le quitaron todo. El susto fue muy grande y a consecuencia de esto le trajeron a casa de Lasa. En este tiempo de guerra hacían la vida en la bodega. Al poco, los milicianos colocaron un control en la carretera, y al salir Sarriegui de la bodega, identificó a uno de los asaltantes. Se enfadó mucho, le entró la fiebre. De la enfermedad murió a los cinco días en casa de Lasa. El control se realizaba con barricas de brea ardiendo colocadas en dos hileras alternas que había que sortear en forma de zig-zag. El gobernador de la provincia solía llamar a Sarriegi para hablar con él y tomarle el pelo por el mal castellano que hablaba. En una ocasión, en un arranque de genio, pegó un puñetazo en la mesa y saltó el tintero por los aires llenando de tinta la mesa del gobernador. Tras la muerte, la conducción ser realizó a pie hasta Altza, y se llevó la caja hasta Altza con gran tensión y miedo a que los aviones pensaran que eran militares. A la hora de la muerte le atendió el padre Zugasti, quien tuvo que venir vestido de paisano. Se decía que hizo la traída de aguas y sin dejar números rojos en la cuenta.”[1]

Erreferentziak:

sortze data: 2012-11-04 / eguneratze data: 2021-02-16

ZUBIETA

 

sortze data: 2012-11-04 / eguneratze data: 2012-11-04